Gorna Reka

Z PrePedia
Skocz do: nawigacja, szukaj

Gorna Reka (maced. Горна Река, alb. Reka e Epërme) jest geograficznym i etnograficznym podregionem regionu Reka w zachodniej części Republiki Macedonii, zawierającą tereny osad północno-zachodniej części gminy Mawrowo-Rostusza, oraz zachodniej części gminy Gostivar. Obszar ten jest zamieszkiwany przez ludność muzułmańską i prawosławną, posługującą się językiem albańskim, przeważnie identyfikującą się jako Macedończycy[1][2], choć zdarzały i zdarzają się wyjątki[3][4][5][6][7].

Gorna Reka jest stromym, górskim obszarem typu alpejskiego, na którym prowadzi się wypas zwierząt. Współcześnie, największa miejscowością jest Vrbjani (Врбјани)[8]. Gorna Reka jest odizolowanym i słabo rozwiniętym regionem, z ubogą liczbą połączeń komunikacyjnych, gdzie dostęp i dojazd staje się uciążliwy podczas śnieżnych, zimowych miesięcy[9].

Mieszkańcy Gornej Reki od pokoleń zajmują się głównie szeroko pojętym rolnictwem, jednak wiele młodych osób wyemigrowało[10]. Z biegiem czasu, region doświadczył depopulacji, w wyniku sezonowej lub stałej migracji do sąsiednich regionów i za granicę – w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia[11]. W 14 wieku Gorna Reka była częścią Władztwa Prilep, w rękach rodu Mrnjavčević do 1395 roku, kiedy to zostały podporządkowane Imperium Osmańskiemu pod rządami Bajezyda I, gdzie pozostało, aż do wojen bałkańskich 1912-1913 roku. Następnie weszła w skład kolejno: Królestwa Serbii, Królestwa Jugosławii, Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii i w końcu Republiki Macedonii.

Mapa podregionu Gorna Reka w północno-zachodniej Macedonii, w pobliżu granicy z Kosowem i Albanią. Jaśniejszą barwą oznaczono tereny czasem zaliczane do Gornej Reki, w istocie należące do Goren Połog

Geografia i środowisko[edytuj]

Położenie[edytuj]

Widok z Wołkowiji na stoki góry Korab i zbocza doliny rzeki Radika

Region Reka dzieli się na subregiony (geograficzne i etnograficzne): Mała (Мала Mala), Dolna (Долна Dołna) i Górna/Wielka (Горна/Великa Gorna/Wielika)[12]. Gorna Reka jest uznawana za przynależną do większego regionu Debar (maced. Дебар, alb. Dibër), który składa się z kilku podregionów po obu stronach granicy, skupionych wokół miasta Debar[13].

Góry Korab i dolina rzeki Dlaboka

Region Gorna Reka graniczy z Kosowem na północy i Albanią na zachodzie. Znajduje się w północnej części dorzecza Radiki, które przechodzi w region Dolnej Reki po południowy Most Boškov, w pobliżu Małej Reki. Jest terenem górzystym z wysoko położonymi pastwiskami. Łącznie obejmuje obszar ok. 358,8 km²[14].

Na północnych i północno-wschodnich obszarach granicznych znajdują się góry Vraca, należące do pasma Szar Płanina, które rozciągają się po góry Ničpur, ze szczytem Lera o wysokości 2194 m[14].

Północno-zachodni i zachodniej skraj regionu ciągnie się wzdłuż gór Korab. Rozdziela je wąska przełęcz na wysokości 1920 m n.p.m., znajdująca się między szczytem Šerupa na trójstyku granic i górami Vraca, która pozwala na komunikację w regionie, na której znajduje się droga samochodowa oraz ścieżki dla pieszych i zwierząt jucznych, między dawną wsią Štirovica na północnym krańcu regionu oraz wsią Restelica, na południowych obrzeżach regionu Gora w Kosowie[14].

Rzeka Dlaboka wraz z jej wodospadem w tle

Południowa granica Gornej Reki znajduje się po prawej stronie w dolinie rzeki Radika. Granica ta, między wioskami Vrbjani w Gornej Reki i Žirovnica w Dolnej Recem, reprezentuje ograniczenia geograficzne i komunikacyjne, jakie stwarzają góry Korab. Droga łączy obie wsie i jest główną osią komunikacyjną do Debar[14].

Pastwisko w Verbjan
Pastwiska wysokogórskie we Vrbjani

Wschodnia część południowej granicy, od lewej strony doliny Radiki, w całości należy do Gór Bistra ze szczytem Medenica na wysokości 2163 m. Wschodnia droga, która przecina się z innymi w wiosce Volkovija, zmierza w kierunku pobliskiej wioski Vrben na wschodnich krańcach region i dalej ciągnie się w kierunku miasta Mavrovi Anovi i jeziora Mavrovo, po Gostivar[14].

Oprócz głównej rzeki Radiki, w całym regionie znajduje się szereg dopływów, m.in. Dlaboka Reka (alb. Përroi i Thellë), Brodečka Reka (alb. Ujë të Vaut lub Uji i Vaut), Ribnička Reka (alb. Përroi i Rimnicës)[14][15].

Pastwiska znajdują się w górzystych obszarach, takich jak Rečka Planina (alb. Bjeshka e Reçit), Nistrovski Korab (alb. Korabi i Nistrovës) i Ḱafa Kadis (alb. Qafa e Kadisë)[14][15].

Osadnictwo[edytuj]

Osady regionu w gminie Mawrowo-Rostusza obejmują Tanuše (Tanushaj), Nivište (Nivisht), Ribnica (Rimnicë), Žužnje (Zhuzhnjë), Nistrovo (Nistrovë), Ničpur (Niçpur), Volkovija (Vallkavi), Kičinica (Kiçinicë), Krakornica (Krakarnicë), Beličica (Beličicë), Vrben (Vërben), Bogdevo (Bogdë), Sence (Sencë), Vrbjani (Vërbjan), Bibaj i Grekaj. Osady w gminie Gostivar to Brodec (Va)[16][17]. Z powodu powiązań językowych i kulturowych, tradycyjnie uważa się za przynależne do tego regionu trzy sąsiednie wioski: Duf i Orḱuše (Orkasz) w gminie Mawrowo-Rostusza oraz Gorno Jelovce (Jalloc i Epërm lub Jallofcë e Epërme), które należą do regionu Gorny Polog[18][19][20][21].

Z powodu powstań w regionie Gorna Reka, w latach 1912–1916, przez siły serbskie i bułgarskie, zostały spalone osady takie jak: Trnica (Tërnicë), Reč (Reç), Dubovo (Dëbovë), Štirovica (Shtirovicë), Strezimir (Shtrezmir) i Zavojsko (Zavojskë)[22][23].

Klimat, roślinność i zwierzęta[edytuj]

Droga do wsi Beličica

Region Górnej Reka jest jedynym regionem w Macedonii, który ma chłodny, alpejski klimat. Ze względu na dużą wysokość, region jest wystawiony na działanie wiatrów z wielu kierunków. Miejscowi wyróżniają i nazywają[24]:

  • era bardh (biały wiatr) – silne, wschodnie podmuchy,
  • ladas – ciepły, przynoszący deszcz, wiatr z południowego wschodu
  • era poshtr (niski wiatr) – północno-zachodni wiatr zwiastujący zmianę pogody.

Region jest narażony na burze głównie podczas lata, natomiast deszcz, mróz, grad i tęcze występują w zależności od pory roku[24]. Okres zimowy jest często długi i śnieżny. Podobnej długości jest sezon letni, natomiast wiosenny i jesienny są krótkie. Śnieg pojawia się najczęściej od połowy jesieni, utrzymując się po połowę wiosny[9].

Współcześnie, opady śniegu kończą się późną wiosną, a czasami nawet na początku lata. Z powodu opadów śniegu Górna Reka staje się odizolowanym obszarem. Komunikacja z sąsiednimi obszarami, przez większą część roku jest poważnie ograniczona, a nawet nieprzejezdna, tak jak w kierunku Albanii przez Góry Korab. Dawniej ludność była zmuszona do pozyskania zapasów ziaren, soli, fasoli i innych produktów spożywczych w ciągu krótkiego sezonu letniego, ponieważ śnieg utrudniał komunikację pomiędzy pobliskimi wioskami a światem zewnętrznym[9].

Większość regionu Gorna i Dolna Reka znajduje się na terenie Parku Narodowego Mawrowo[25]. Część regionu nadal porastają dziewicze lasy leciwych i unikatowych gatunków buków (Abies borisii-regis), szczególnie w pobliżu rzeki Dlaboka i północnej części doliny Radiki. Części górskich lasów Reka była wycięta do lat 50. XX w., w celu tworzenia pastwiska dla wypasu owiec. Gorna Reka jest także domem dla krytycznie zagrożonego podgatunku rysia euroazjatyckiego, rysia bałkańskiego (Lynx lynx balcanicus)[26][27].

Ludność i przynależność etniczna[edytuj]

Stary dom we wsi Krakornica
Przykład domu typu Kulla w Wołkowiji

Gorna Reka jest zamieszkana przez ludność muzułmańską i chrześcijańską, posługującą się językiem albańskim. Określani są demonimami: w języku macedońskim jako Gornorekanec (l.m. Gornorekanci)[12], a w języku albańskim Rekali (l.m. Rekalinj/të)[28][29]. Przez osoby z zewnątrz są określane jako Shkreti[30], od albańskiego słowa i wyrażenia shkretë/i shkret oznaczającego biednych, ze względu na ich odosobnioną górzystą ojczyznę i trudne warunki życia[31][32]. Populacja albańskojęzyczna, która pozostała przy prawosławiu, zasymilowała się i idetyfikuje jako Macedończycy[1], podczas gdy ci, którzy przyjęli islam, uważają się za Albańczyków[2]. Największą muzułmańską osadą albańską w Górnej Reka jest Vrbjani z 625 mieszkańcami. Główną osadą prawosławną jest Vrben z 142 mieszkańcami[8].

Gospodarstwa domowe nazywane są shpi (albański: shtëpi) lub są określane domem. Tradycyjnie składają się z patriarchalnych, wielkich rodzin[33][34]. Rodziny, niekiedy zamożne, zamieszkują w dużych, czasem ufortyfikowanych, wielopiętrowych, kamiennych domach zwanych kulla, podczas gdy inne rodziny posiadają mniejsze domy[35].

Sąsiedni region Dolnej Reki zamieszkany jest przez muzułmańskich Macedończyków (zwanych „Torbeši” lub „Turcy”, tj. Muzułmanie), gdzie mniejszość także stanowią prawosławni Macedończycy. Mala Reka z kolei, zamieszkana jest wyłącznie przez prawosławnych Macedończyków. Ludność obu regionów należy do słowiańskiej grupy etnograficznej Mijaks, posługującej się macedońskim dialektem Reka.

Gospodarka i migracja[edytuj]

Pasterz w płaszczu z owczej skóry z mężczyznami ze Štirovicy, 1907

Z powodu trudnej sytuacji życiowej, a czasem zaburzeń społeczno-politycznych, szczególnie w XIX wieku, Gorna Reka historycznie była krajem o dużej stałej i czasowej emigracji[11]. Tradycyjnie ludność zajmowała się przeważnie hodowlą zwierząt i działalnością rolniczą, które nadal wykonuje część niewielkiej populacji[10]. Podczas późnej epoki osmańskiej, mężczyźni (głównie dorośli) sezonowo chodzili na kurbet lub migracje zarobkowe[36]. Często znajdowali zatrudnienie jako cukiernicy lub kupcy i sprzedawcy chałwy, salepu i bozy w ówczesnej stolicy Ottomanu – Stambule lub w lokalnych miastach, takich jak Skopje i Edirne[37]. W Rumunii i Bułgarii niektórzy ludzie z tego regionu byli również zatrudnieni w budownictwie mieszkaniowym jako kamieniarze lub budowniczowie, a także w miastach takich jak Szkodra lub w rodzimej okolicy[38][39].

Stałe przepływy migracyjne w późnej epoce osmańskiej prowadziły głównie do sąsiednich wiosek i regionów, w których obecnie ludność ta często tworzy kilka gospodarstw domowych w ramach pomiędzy albańską większością. Mieszkańcy Gornej Reki przeprowadzili się do następujących miejscowości[11][40]:

Do niektórych wiosek emigrowali jako chrześcijanie, jak we wsi Lukovica, a później konwertowali się na islam[41]. Z kolei w Patiška Reka pozostali przy prawosławiu i albańskim do końca II wojny światowej[42], po czym przenieśli się do Skopje[40]. Niektórzy mieszkańcy z Vrbjani, w ostatnich dziesięcioleciach przenieśli się do sąsiedniej, muzułmańskiej, macedońskiej wioski Žirovnica[43].

Prawosławni od lat pięćdziesiątych XX wieku migrowali do ówczesnej stolicy Jugosławii – Belgradu, do innych miast, takich jak Skopje, a także do pobliskiego miasta Gostivar, gdzie stanowią główną populację dzielnicy Durtlok[29][32][44].

Ze względu na powstanie w północnej Macedonii, w 2001 roku, konfliktem została dotknięta wieś Tanuše, co spowodowała emigrację niektórych mieszkańców do innych miejsc[45][46].

Młodzi mieszkańcy regionu w ostatnim czasie również wyemigrowali do krajów zachodnich[10], podczas gdy niektórzy starsi mieszkańcy wracają do swoich domów w okresie letnim[29].

Język i kultura[edytuj]

Albański dialekt Gornej Reki[edytuj]

Albański poddialekt Gornej Reki należy do znaczniejszego dialektu gegijskiego używanego przez północnych Albańczyków[47]. Współcześni muzułmańscy Albańczycy w Gornej Rece, są w różnym stopniu dwujęzyczni, posługując się równocześnie językiem macedońskim[44]. Wśród nadal mieszkającej na tym obszarze ludności prawosławnej, w codziennym życiu płynnie używa się między sobą albańskiego, co ma miejsce również wśród młodszych osób[48].

Obrzędy, zwyczaje i inne aspekty ludowej kultury[edytuj]

Tradycyjny strój kobiecy

W Górnej Rece obchodzi się wiele świąt świeckich i religijnych. Do świeckich należy Diten e Wers (pierwszy dzień wiosny) obchodzony 1 marca[49]. Prawosławni obchodzą głównie[49]:

oraz święta na cześć świętych, takie jak[49][50][51]:

Muzułmańskie święta to[49]:

Tradycyjna odzież, choć przypomina ubiór sąsiednich regionów, znany jest z charakterystycznego stylu, wykorzystywania wielu kolorów oraz kwiecistych i innych wzorów[52].

Historia[edytuj]

Okres Jugosławii[edytuj]

Pomnik w okolicy Trnicy, poświęconą cywilom i partyzantom poległym podczas masakry w Beličicy w 1944 roku

Władza osmańska trwała do pierwszej wojny Bałkańskiej (1912-13), do czasu przybycia serbskiej armii, która przyłączyła region do Serbii. W 1913 roku, miejscowi muzułmańscy Albańczycy, prowadzeni przez imama Malik Mema, zbuntowali się przeciw siłom serbskim, uwalniając region, także niektóre wioski w rejonie Gostiwaru[53]. Podczas I wojny światowej lokalny opór trwał nadal, gdy region przeszedł pod władzę Bułgarii. W latach 1912–1916 siły serbskie i bułgarskie spaliły wsie Trnica, Reč, Dubovo, Štirovica i Strezimir[29].

Później region stał się częścią Królestwa Jugosławii. W 1941 r., podczas okupacji kraju przez władze Osi, Górna Reka została przyłączona do Wielkiej Albanii przez faszystowskie Włochy[54]. Komunistyczny opór partyzancki pojawił się w wioskach takich jak Beličica, walcząc z albańskimi faszystowskimi, siłami Balli Kombëtar, które wspierały włączenie Gornej Reki do Albanii[54]. 19 września 1944 r., po schwytaniu 19 partyzantów, wraz z 17 mieszkańcami Beličicy zostali zmasakrowani przez siły Balli, dowodzone przez Aqif Reçani w pobliżu obszaru dawnej wsi Trnica[54].

Po II wojnie światowej Górna Reka stała się częścią komunistycznej Jugosławii. Region pozostawał odizolowany i niezagospodarowany, co spowodowało migracje do odległych ośrodków miejskich, takich jak Belgrad, Skopje i Gostivar oraz do krajów zachodnich[10][29][44].

W Macedonii[edytuj]

Gorna Reka stała się częścią Republiki Macedonii, gdy Socjalistyczna Republika Macedonii uzyskała niepodległość w wyniku referendum 1991 roku. Podczas albańskiego powstania w 2001 roku, macedońskie siły zbrojne, stacjonujące w Tanuše, uszkodziły miejscowy meczet, aby nie dopuścić do ewentualnego wykorzystania go przez bojowników UÇK[45]

W ostatnich latach odbywały się różne formy kulturalnego odrodzenia w Gornej Rece, takie jak festiwal Takimet e Rekës së Epërme (Zgromadzenie w Gornej Rece), który po raz pierwszy odbył się w sierpniu 2014 roku w miejscowości Ribnica[55][56]. Stowarzyszenie kulturowe imienia Josif’a Bageri’ego zostało ustanowione przez niektórych, czołowych mieszkańców Górnej Reki, tak z muzułmańskich, jak i chrześcijańskich środowisk, mając na celu społeczno-kulturowe, historyczne i lingwistyczne zachowanie dziedzictwa Gornej Reki[57].

Tymczasem, pomiędzy prawosławnymi mieszkańcami Gornej Reki narastają kontrowersje w kwestii tożsamości i kościoła[4][6][7][58][59][60][61][62][63]. Na przykład kilka znanych osobistości, jak Branko Manojlovski z prawosławnej społeczności Gornej Reki, publicznie ogłosił pochodzenie i identyfikację albańską, podczas gdy inni, jak Branislav Sinadinovski wzywają o obecność Albańskiej Cerkwi w tym regionie[4][6][7][58][60][61][62][63].

Galeria[edytuj]

  • Dwaj mieszkańcy regionu Gorna Reka: Mężczyzna z Reč po lewej i mężczyzna ze Strezmir po prawej.

  • Dwoje młodych ludzi z Štirovica prezentuje opingi (buty).

  • Palący człowiek w dolinie Gornej Reki, w pobliżu Debaru.

  • Młody Albańczyk w dolinie Gornej Reki, w pobliżu Debaru.

  • Albańczycy w dolinie Gornej Reki, w pobliżu Debaru.

  • Dom w Brodec, 1907

  • Wieś Brodec, 1907

  • Albańczyk z doliny Gornej Reki w pobliżu Debaru. 1907

  • Domy w Wołkowiji

  • Motel w Trnicy

  • Vrben

  • Vrbjani

  • Jesień we Vrbjani

  • Jesień tuż przed nadejściem zimy, Vrbjani

  • Beličica

  • Widok na wioskę Beličica od strony pobliskiego kościoła

  • Widok na wieś Rybnica

  • Widok na wsie Ribnica i Tanuše. W tle przełęcz Korabska Vrata

Znani ludzie[edytuj]

Przypisy[edytuj]

  1. ↑ 1,0 1,1 Bechev 2009 ↓. „Several villages in the Upper Reka subregion were, in the past, populated by Orthodox Albanian speakers who have been largely assimilated by the Slavic Macedonians. [Kilka wiosek w subregionie Gorna Reka było, w przeszłości, zamieszkane przez prawosławnych mówiących po albańsku, którzy zostali w większości zasymilowani przez słowiańskich Macedończyków.]”.
  2. ↑ 2,0 2,1 Mirčevska 2007 ↓. „Горнореканците со муслиманска религија денес себе си се идентификуваат како Албанци, додека православите христијани како Македонци. [Muzułmańscy mieszkańcy Gornej Reki, współcześnie identyfikują się jako Albańczycy, podczas gdy prawosławni chrześcijanie jako Macedończycy.]”.
  3. ↑ Clayer 2007 ↓. „Le journal comptait un peu plus d’une dizaine de collaborateurs reguliers. Âgés de dix-sept à trente-trois ans en 1902, il s’agissait, pour Ia plupart, de chrétiens orthodoxes originaires de la region de Korçë et vivant dans la diaspora. Un musulman du Sud, en l’occurrence Midhat Frashëri, qui collaborait déjà au Kalendari Kombiar, envoyait aussi des articles à la Drita. Il incarnait en fait les liens anciens noués entre les Albanais d’Istanbul et les diasporas de Roumaonie et de Bulgarie. Un chrétien de la région de Debar, Josif Bageri, avait été intégré à ce réseau parce qu’il avait émigré à Sofia. .
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Giorgievski, Branko. „Branslav Sinadinovski specijalen sovetik na liderot Ali Ahmeti: Liturgiite ne se dovolni, sakame posebna Albanska Pravoslavna Crkva”, Dnevnik.
  5. ↑ Шкретите имаат македонски корени и не можат да се поистоветуваат со Албанците, Македонска нација [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 http://www.klan.mk/aktualitet/kujt-i-pengon-perkatesia-etnike-shqiptare-e-z-sinadinovski/.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 TemA, Më thonë Branko Manojlovski, por unë jam shqiptar, Gazeta Tema, 17 czerwca 2013 [dostęp 2019-02-05] (alb.).
  8. ↑ 8,0 8,1 .
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Mirjana P. Mirčevska, Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka: doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet, Institut za geografija, Zavod za etnologija, 2003, s. 24 [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 Osmani 2012 ↓. „Historikisht Reka njihet kyresisht si vend blegtoral. [Historycznie, Reka jest znana głównie z rolnictwa]; s. 10. „Banorët që kanë jetuar dhe jetojnë në fshatrat e lartpërmenduara janë marrë dhe merren me veprimtari agrare-blegtori, kurse industria nuk është fare e zhvilluar. Shumë të rinj të kësaj ane herët kanë marrë rrugën e mërgimit. [Ludzie którzy żyli i nadal żyją we wspomnianych wyżej wioskach, są rolnikami i trudzą się rolno-hodowlanymi czynnościami, podczas gdy przemysł w ogóle nie jest rozwinięty. Wielu młodych ludzi z tego regionu emigrowało to zachodnich krajów.]”.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Mirjana P. Mirčevska, Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka: doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet, Institut za geografija, Zavod za etnologija, 2003, s. 53, 280–287 [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  12. ↑ 12,0 12,1 Dimitrije Bužarovski, Rumena Bužarovska, Contemporary Trends in Musicology and Ethnomusicology: Third Struga Conference, University „Sts.Kiril i Metodij”, School of music, Institut for research and archiving of music (IRAM), 2004, s. 46 [dostęp 2019-02-03] (ang.).
  13. ↑ Osmani 2012 ↓. „Ndonëse Reka si toponim krahinë është unikal në tërë Shqiperinë dhe s’ishte e nevojshme që në emërtim të shtohej edhe një përcaktor vendor që bënte të ditur fqinjësinë me Rekën se psh. fjala e Dibrës, apo si gjejmë në kohët e ndryshme të jetë bërë zakon të thuhet: Reka e Dibrës, Reka e Tetovës apo Reka e Gostivarit, qytete këto fqinje me Rekën, ashtu sikurse është edhe Dibra. [Chociaż Reka jako toponim regionu jest unikalny na całym zamieszkanym terytorium Albanii, nie jest konieczne, aby dodawać nazwę Dibra, chociaż stało się zwyczajem, by mówić: Reka Dibra, Reka Tetovo lub Reka Gostiwar, od sąsiadujących miast Reki, jak Dibra sama w sobie.]”, s. 8. „M. Tirta, shënon se Reka e Epërme, si veçori traditash shkon me krahinën e Dibrës, me qendër qytetin e Dibrës; shtrihet në viset malore në rrjedhën e sipërm të lumit Radika qe derdhet në Drinin e Zi. Si krahinë kemi Rekën, e ndarë në: Reka e Epërme, në rrjedhën e sipërme të Radikës, Reka e Poshtme në rrjedhën e poshtme të njëtit lumë dhe Reka e Vogël. [M. Tirta zauważa, że Gorna Reka, wraz z jej szczególnymi tradycjami, należy do regionu Dibra, z jej głównym miastem Dibra. Leży w górzystym obszarze górnego odcinka rzeki Radika, która wpływa do Czarnej Drini (Drini i Zi). Jako region mamy Rekę, podzieloną na Górną Rekę, w górę biegu rzeki Radika i Dolną Rekę w dolnym biegu tej rzeki, a także Małą Rekę.]”.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 14,6 Mirjana P. Mirčevska, Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka: doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet, Institut za geografija, Zavod za etnologija, 2003, 15, 22–26. [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  15. ↑ 15,0 15,1 Bajazid Elmaz Doda, Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien), Lit, 2007, s. 15–21, ISBN 978-3-8258-0711-5 [dostęp 2019-02-03] (niem.).
  16. ↑ Edibe Selimi-Osmani, Veshja autoktone e femrave të Rekës së Epërme: kërkim përshkrues i ilustruar, E. Selimi Osmani, 2012, s. 8–9, ISBN 978-9989-57-828-1 [dostęp 2019-02-03] (alb.).
  17. ↑ Mirjana P. Mirčevska, Verbalni i neverbalni etnički simboli vo Gorna Reka: doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet, Institut za geografija, Zavod za etnologija, 2003, s. 16–22 [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  18. ↑ Islami 2011 ↓, s. 137–138.
  19. ↑ Mirčevska 2007 ↓. „Село кое по сите етнички карактеристики е во групата на овие села (јазик, носија, брачни врски) е селото Дуф, кое во постојната етнографска поделба спаѓа во Горни Полог. [Wioską ze wszystkimi etnicznymi oznakami, która przynależy do tych wiosek (język, ubiór, relacje małżeńskie) znajduje się w wiosce Duf, która we współczesnym podziale etnograficznym należy Górnego Pologu.]”; s. 283. „Сите жителина Горно Јеловце денес се билингвисти, освен македонскиот го зборуваат и албанскиот јазик. [Wszyscy zamieszkujący Gorno Jelovce, współcześnie są dwujęzyczni, oprócz macedońskiego mówią albańskim.]”.
  20. ↑ Osmani 2012 ↓. „Gjithashtu ka fshatra që nuk shtrihen buzë lumit Radika, si: Dufi me 5 lagjet e shpërndara: Çejani, Ballaboni, Arqevishi, Brezoveci, Tojlani. Ky fshat me lagjet e shpërndara traditën, veshjen, folklorin dhe të folmen e kanë të përbashkët me atë të Rekës së Epërme. Fshati Jellovcë e Epërme, ka tradita, veshje dhe gjuhë e dialekt të përbashkët, edhe pse janë në distancë të largët me Rekën e Epërme. [Są również wioski, nie leżące w pobliżu rzeki Radika, jak: Duf z 5 rozproszonymi sąsiedztwami: Çejani, Ballaboni, Arqevishi, Brezoveci, Tojlani. Te wioski z rozproszonymi sąsiedzkimi tradycjami, ubiorami, folklorem i dialektem są wspólne z tymi w Gornej Rece.]”.
  21. ↑ Kaso 2005 ↓. „Gorno Jellovce/Jellovcë e Epërme: Dikur ishte fshati i madh. Banorët, pa dallim të konfesionit fetar, kanë qenë shqipfolës. [Gorno Jellovce/Jellovcë e Epërme: Kiedyś była to duża wioska. Mieszkańcy, niezależnie od religijnych afiliacji, są albańskojęzyczni.]”.
  22. ↑ Mirčevska 2007 ↓.
  23. ↑ Osmani 2012 ↓, s. 9. „Tërnica, Reçi, Boletini, Dëbova, Strezimiri, Zavojska dhe Shtirovica deri në vitin 1916 u dogjën nga serbët dhe bullgarët. [Tërnica, Reçi, Boletini, Dëbova, Strezimiri, Zavojska i Shtirovica przed 1916 były spalone przez Serbów i Bułgarów.]”.
  24. ↑ 24,0 24,1 Doda 2007 ↓, s. 21.
  25. ↑ „Mapa turystyczna Parku Narodowego” Mavrovo”. Park Narodowy Mavrovo. Źródło: 11 grudnia 2015 r.
  26. ↑ Knapp 2013 ↓.
  27. ↑ Melovski i in. 2013 ↓, s. 88.
  28. ↑ Osmani 2012 ↓, s. 8. „Studiuesi M. Mitroviq thotë se në rrethin e Dibrës, me të fuqishmit janë shqiptarët. Në Dibrën e Epërme, që quhen Rekali, ka shqiptarë të krishterë dhe myslimanë. [Badacz M. Mitrović mówi, że w dystrykcie Dibra, Albańczycy są znacznie silniejszym elementem. W Górnej Dibrze, ci, którzy określają się Rekali są chrześcijańskimi i muzułmańskimi Albańczykami.]”.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 Mirčevska 2007 ↓, s. 138. „Некои од нив имаат куќи во кои престојуваат во текот на летните месеци, додека другиот дел од годината живеат во Гостивар и Скопје, заедно со семејствата на синовите. [Niektórzy z nich posiadają domy, pozostając tam podczas letnich miesięcy, podczas gdy w trakcie pozostałych części roku żyją w Gostiwarze i Skopje, wraz z rodzinami ich dzieci.]”; s. 162. „На пример, во Белград, каде и денес живее релативно голем број на горнореканцко македонско население, познати се како Рекалии. [Przykładowo w Belgradzie, gdzie współcześnie żyje relatywnie duża liczba Macedońskiej populacji Gornej Reki, znanej jako Rekalii.]”.
  30. ↑ Evans 2012 ↓, s. 48. „The Gorna (Upper) Reka region, from the village Brodec to the village Volkovija is mostly abandoned today, but, in the past, was inhabited by Albanian-speaking Macedonians, called Shkreti. [Region Gorna (Górna) Reka, od wioski Brodec po wioskę Volkovija współcześnie jest przeważnie opuszczona, lecz w przeszłości była zamieszkana przez albańskojęzycznych Macedończyków zwanych Shkreti.]”.
  31. ↑ Mirčevska 2007 ↓. „Сето горнореканско население, повторно без оглед на етничката и верска припадност, во соседните предели е познато под егзонимот „Шкрети”. И не случајно е задржан овој егзоним до ден денес. „Шкрето” во албанскиот говор значи „пусто”. Според описите на етнолошките и етнопсихичките карактеристики кои ги даваат некои од авторите (Цвијиќ, Недељковиќ, во одредена мера и Смиљаниќ) генерално за горнореканското население, може да се согледа дека било навистина тешко и мачно да се живее во постојан страв од напади, пљачкосувања и убиства, да се живее во „оваа пустелија” како што изјавуваат и денес Горнореканците. Дека пределот бил „пуст”, во смисла тежок за живеење најмногу во однос на грабежите, знаело и населението од соседните предели особено од Мавровско Поле, но и од Горни Полог и Долна Река. Така користејќи ја албанската форма „шкрето” за „пусто”, токму населението од мавровско Поле го употребувало овој егзоним најмногу. Етнонимот/егзонимот се користи и денеска во пределот, но само од страна на Мавровци и Долнареканци, додека еден Горнореканец за себе никогаш нема да рече дека е „Шкрет”. Додека разговарав со Горнореканките кои живеат во пределот, многу често го употребуваа зборот „шкрето”, кога сакаа да објаснат колку тешко живеат во минатото во Горна Река. Дури кога зборуваат и за други работи кои немаат врска со тешкиот живот во минатото, сепак го употребуваат. За нив зборот „шкрето” нема статус на етноним, но за сите други во соседните предели тоа е етоним/егзоним со кој ги идентификуваат Горнореканците. [Cała populacja Gornej Reki, ponownie bez względu na etniczną i religijną afiliację sąsiednich regionów, jest znana pod egzonimem „Shkreti”. I Tak się stało, że jest to egzonim zachowany do dzisiaj. „Shkrete” w albańskim oznacza „opuszczony”. Według opisów cech etnologicznych i etnofizycznych, dostarczonych przez niektórych autorów (Cvijić, Nedeljković, w pewnym stopniu Smiljanić), ogólnie populacji Gornej Reki, jak widać, było naprawdę trudno i boleśnie żyć w ciągłym strach przed atakami, napadami i morderstwami, żyjącymi w „dziczy”, jak to pozostało do dziś w Gornej Rece. Obszar ten był „spustoszony”, w sensie życia w najtrudniejszych kategorii napadów, znanych mieszkańcom okolicznych terenów, w szczególności Mavrovo Pole, oraz Górnego Pologu i Dolnej Reki. Z tego powodu używanie albańskiej formy „shkreto” na „opuszczony” jest precyzuje dlaczego, ludność Mavrovo Pole stosowała ten egzonim najczęściej. Etnonim/egzonim jest używany dziś w tym obszarze, ale tylko przez Mavrowitów i Dolnorekan, podczas gdy mieszkaniec Gornej Reki nigdy nie nazwaliby siebie „Shkret”. Podczas rozmawiania z Gornorekanami, którzy żyją w okolicy, często używali słowa „shkreto”, gdy chcieli wyjaśnić, jak ciężkie było życie w przeszłości w Gornej Rece. Nawet podczas rozmów o innych rzeczach, które nie mają nic wspólnego z trudnym życiem z przeszłości, wciąż jest używane. Dla nich słowo „shkreto” nie ma statusu etnonimu, ale dla wszystkich innych sąsiednich obszarów jest etnonimem/egzonimem, który identyfikuje ludzi z Gornej Reki.]”.
  32. ↑ 32,0 32,1 Murati 2011 ↓, s. 123. „Namik Durmishi, mësimdhënës në Universitetin e Tetovës, edhe vetë nga Zhuzhnja e Rekës së Epërme, në një lagje të quajtur Durtllok të Gostivarit, të populluar kryesisht me rekas ortodoksë nga të kësaj krahine, maqedonasit atyre u thonë si me përbuzje Shkreta/Shkreti: Kaj si bre škreta, me cilësimin pezhorativ „shqiptarë të shkretë, që kanë ardhur nga një krahinë e shkretë, njerëz viranë”. [Namik Durmishi, uczący na Uniwersytecie Tetovo, który również pochodzi z Žužnje, Gorna Reka w sąsiedztwie zwanym Durtlok w Gostiwarze, zamieszkały głownie przez prawosławnych Rekan przytacza, że gdy Macedończycy odnoszą się do nich z pogardą, mówią Shkreta/Shkreti: Czy jesteś ze Shkreti, co miało pejoratywne konotacje „biedny Albańczyk, który przybył z opustoszałego regionu, opuszczonego przez porzuconych ludzi.]”.
  33. ↑ Doda 2007 ↓, s. 64.
  34. ↑ Mirčevska 2007 ↓, s. 154.
  35. ↑ Mirčevska 2007 ↓.
  36. ↑ Doda 2007 ↓, s. 88–94.
  37. ↑ Doda 2007 ↓, s. 88–92.
  38. ↑ Doda 2007 ↓.
  39. ↑ Murati 2011 ↓. „Vlen të shënojmë këtu që nga fshatrat ortodokse shqiptare të Rekës e ka prejardhjen dhe gjyshi i poetit tonë kombëtar Migjeni, Nikolla Dibrani (po nga ajo krahinë ku ka lindur edhe poeti e patrioti shqiptar Josif Jovan Bageri), i cili qe shpërngulur nga mesi i shek. 19-të, si murator nga mjeshtëria, dhe thonë se mori pjesë në ndërtimin e kishës ortodokse në Shkodër. Kemi plot këso familje të shpërngulura në këtë qytet të Veriut: Gjergaj, Trimçev, Siliqi, Banushi, Kadiqi, Dibra e të tjera (Migjeni 2002). [Warto tutaj zauważyć, że z prawosławnych albańskich wsi Reki wywodzi się dziadek narodowego poety Migjeni, Nikola Dibrani (z obszaru, w którym się urodził, także poeta i patriota Joseph Jovan Bageri), który przeniósł się tam od połowy 19 wieku, jako mistrz budowniczy, i mówi się, że brał udział w budowie cerkwi w Szkodrze. Mamy wiele takich rodzin, przeniesionych do tego miasta na północy:: Gjergaj, Trimçev, Siliqi, Banushi, Kadiqi, Dibra i inne (Migjeni 2002).]”.
  40. ↑ 40,0 40,1 Idrizi 2003 ↓. „Patishka – Reka (Патишка Река). Fshati ka qenë i banuar me shqiptarë të krishterë dhe shqiptarë myslimanë. Tani aty jetojnë vetëm shqiptarë të konfesionit mysliman, ndërsa shqiptarët e krishterë janë shpërngulur pas vitit 1945. [Pattiszka – Reka (Патишка Река). Wieś zamieszkiwana była przez chrześcijańskich Albańczyków i muzułmańskich Albańczyków. Obecnie mieszkają tu tylko albańscy muzułmanie, a chrześcijańscy Albańczycy wyemigrowali po 1945 roku.]... Dihet se fshati ka qenë i banuar edhe me shqiptarë të krishterë (ortodoksë) edhe me shqiptarë myslimanë. Një informator me emrin Bajram thoshte: „Ne zhakun (gjakun) t’përziet e kena. Shqiptarët e krishterë janë shpërngulur në Shkup pas vitit 1945 e mëtej dhe të gjithë e kanë humbur identitetin kombëtar shqiptar, janë maqedonizuar. Shqiptarë të krishterë në këtë fshat ka pasur deri në vitet 60-ta. [Wiadomo, że wieś była zamieszkana przez Albańczyków, którzy byli chrześcijanami (prawosławnymi) i muzułmańskimi Albańczykami. Pewien informator zwany Bayram, powiedział: „W naszej krwi jesteśmy zmieszani. Chrześcijańscy Albańczycy przenieśli się do Skopje po 1945 r., stracili całą albańską tożsamość narodową i stali się Macedończykami. Tam gdzie albańscy chrześcijanie w tej wiosce aż do lat sześćdziesiątych.”].
  41. ↑ Mirčevska 2007 ↓, s. 284–285.
  42. ↑ Murati 2011 ↓. „Por edhe sipas të dhënave të P. Skokut, nga viti 1941, gratë shqiptare nga vendet e banimit të luginës së Shkupit (me origjinë nga Reka e Epërme – Q.M.) flisnin vetëm shqip, me gjithë simbiozën me popullsinë sllave dhe fenë e përbashkët ortodokse...Në Patishkë nuk flasin serbo-maqedonisht as ato gra shqiptare që janë të fesë ortodokse (Skok 1978). [Ale według P. Skok, w 1941 r. „Albańskie kobiety z obszarów zamieszkania w dolinie Skopje” (wywodzące się z Gornej Reki – Q.M.)” mówili tylko po albańsku, z całą symbiozą ze słowiańską ludnością i współdzieloną prawosławną religią... In Patishka they do not speak Serbian-Macedonian nor those Albanian women who are of the Orthodox religion (Skok 1978).]”.
  43. ↑ Kaso 2005 ↓. „Gjendet në një lartësi mbidetareprej afro 900 metrash, në shpatijet e malit Deshat. Kohëve rë fundit është shtuar migrimi i banorëve Vërbjanit. Këtu ka shkollë tetëvjeçare në gjuhën maqedonase. Fshat ka ambulance, postë, disa objekte ekonomike dhe tri xhami. Këtu të gjithe banorët janë të konfesionit Islam. [Leży na wysokości około 900 metrów, na stokach góry Deshat. Ostatnio nastąpił wzrost migracji mieszkańców Vrbjani. Istnieje ośmioletnia szkoła podstawowa w języku macedońskim. We wsi znajduje się ambulans, poczta i kilka budynków gospodarczych, a także trzy meczety. Wszyscy tutejsi mieszkańcy należą do wiary islamskiej].”.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Pieroni i in. 2013 ↓. „Locals are now exclusively Muslims, but Albanians of Christian Orthodox faith also lived in the villages until a few decades ago. For example, in Nistrovë, one side of the village (with a mosque) is inhabited by Muslims, while the other side was inhabited by Orthodox believers. The entire population of Orthodox Christians migrated to towns a few decades ago, but they return to their village homes sometimes during the summer. Most of the houses in this part of the village are however abandoned even though the Church has been recently restored. According to our (Albanian Muslim) informants, these migrated Orthodox Christian Albanians assimilated within the Macedonian culture and now prefer to be labelled as „Macedonians”, even if they are still able to fluently speak Albanian. Contact between these two subsets of the village communities, which were very intense and continuous in the past, no longer exists today. All Albanian inhabitants of the upper Reka are – to different degrees depending on the age – bilingual in Macedonian. [Mieszkańcy są teraz wyłącznie muzułmanami, ale Albańczycy chrześcijańskiej, prawosławnej wiary, również mieszkali w wioskach kilka dekad temu. Na przykład w Nistrovë, jedna strona wioski (z meczetem) jest zamieszkała przez muzułmanów, podczas gdy druga strona była zamieszkana przez wyznawców prawosławia. Cała populacja prawosławnych chrześcijan wyemigrowała do miast kilka dekad temu, ale czasami wracają do swoich wiejskich domów podczas lata. Większość domów w tej części wsi jest jednak opuszczona pomimo tego, że kościół został niedawno odrestaurowany. Według naszych (albańskich muzułmanów) informatorów, ci migrujący chrześcijańscy, prawosławni Albańczycy zasymilowali się w kulturze macedońskiej i teraz wolą być określani jako „Macedończycy”, nawet jeśli nadal potrafią płynnie mówić po albańsku. Kontakt między tymi dwoma podzbiorami społeczności wiejskich, które były bardzo intensywne i ciągłe w przeszłości, dziś już dłużej nie istnieją. Wszyscy albańscy mieszkańcy Górnej Reki są – w różnym stopniu, w zależności od wieku – dwujęzyczni w języku macedońskim.]”.
  45. ↑ 45,0 45,1 Kaso 2005 ↓. „Xhamia e fshatit ekzision si një monument i së kaluarës. Gjatë vitit 2001 forcat ushtarako-policore të Maqedonisë e përdhosën pjesën e brendshrne të xharnisë me qëllini që të mos u shërbejë njësive të UÇK-së. [Wiejski meczet istnieje jako pomnik przeszłości. W 2001 r. siły wojskowe i policyjne Macedonii zbezcześciły wewnętrzną część meczetu z zamiarem, aby nie służyła ona jednostkom UÇK.]”.
  46. ↑ Pieroni i in. 2013 ↓. „The same villages were inhabited a few decades ago by hundreds of locals, who mostly migrated to the nearby towns of Gostivar and Skopje, as well as abroad for work or (as in Tanushaj) as a consequence of a (minor) Macedonian portion of the last Yugoslavian Wars. [Te same wioski były zamieszkiwane kilka dekad temu przez setki miejscowych, którzy głównie migrowali do pobliskich miast – Gostivar i Skopje, a także za granicę do pracy lub (jak w Tanuszaj) jako rezultat (niewielkiej) macedońskiej części ostatniej wojny w Jugosławii.]”.
  47. ↑ Friedman 2005 ↓.
  48. ↑ Mirčevska 2007 ↓. „Денешната состојба со Македонското Горнореканско население во однос на употребата на албанскиот говор во секојдневната меѓусебна вербална комуникација е непроменета. Сите кои живеат во пределот, дури и малите деца, го користат албанскиот говор, иако го знаат и македонскиот. Кога јас работев во овој предел, со мене се разбира комуницираа на македонски, но во меѓусебниот разговор повторно се служеа со албанскиот. Ваквата состојба недвојбено ни укажува на тоа дека и во минатото Македонскиот јазик се користел во меѓусебната комуникација на Горнореканците, бидејќи само со континуирано користење на еден јазик тој може да се зачува, во спротивно би се изгубил, што во Горна Река не се случај. Во горнореканските села, македонско население го знае само говорниот албански, но не знае да чита и пишува на албански. Спротивно пак, чита и пишува на македонски иако ретко го користи во секојдневието и тоа само помладата популација. Горнореканците кои живеат во Скопје, или во други градови во Македонија или надвор од неа, во поранешните југословенски простори, иако најголемиот дел од нив го знаат албанскиот горнорекански говор, сепак многу ретко го откриваат тоа. Бидејќи имаат македонско христијански имиња и презимиња тоа не им претставува тешкотија, но од друга страна зборува за личниот, помалку или повеќе, негативен став кон албанскиот јазик, кој особено е присутен последниве години. Дури останатото македонско население од државава воопшто не знае за постоењето на дел од македонската нација која го користи албанскиот говор секојдневно, и сознанието за постоењето на оваа појава им изгледа неверојатно. Оваа појава не е карактеристична само за Горна Река, туку и за Скопски Дервен, Дебарско, Голо Брдо ити. [Obecna sytuacja macedońskiej ludności Górnej Reki, w zakresie wykorzystania mowy albańskiej w codziennej komunikacji werbalnej pozostaje niezmieniona. Wszyscy mieszkający w okolicy, nawet małe dzieci, posługują się językiem albańskim, aczkolwiek znają też język macedoński. Kiedy pracowałem w tym obszarze, przy mnie oczywiście mówiono po macedońsku, ale we wzajemnych rozmowach znowu komunikowano się po albańsku. Ta sytuacja jednoznacznie mówi nam, że w przeszłości język macedoński był używany we wzajemnej komunikacji w Gornej Rece, ponieważ tylko przy ciągłym używaniu języka może być zachowany, w przeciwnym razie zostałby utracony, a w Gornej Rece nie miało to miejsca. W wioskach Gornej Reki, macedońska ludność zna tylko mówiony albański, ale nie potrafi czytać i pisać po albańsku. Przeciwnie, potrafią czytać i pisać po macedońsku, choć rzadko wykorzystują to w życiu codziennym i tylko młodzi tak robią. Mieszkańcy Gornej Reki mieszkający w Skopju, w innych miastach Macedonii lub za granicą, w byłej Jugosławii, chociaż większość z nich zna gornorekański dialekt albańskiego, to jednak rzadko go ujawniają. Dzieje się tak dlatego, że mają macedońsko-chrześcijańskie imiona i nazwiska, które nie powodują trudności, chociaż z drugiej strony, podczas omawiania spraw osobistych, istnieje niewielki lub powszechny negatywny stosunek do języka albańskiego, który jest szczególnie dojmujący w ostatnich latach. Nawet reszta ludności macedońskiej w kraju nie jest świadoma istnienia części narodu macedońskiego, który codziennie używa mowy albańskiej, a wiedza o istnieniu tego zjawiska wydaje się mało prawdopodobna. To zjawisko nie jest wyjątkiem w Gornej Rece, ale też w Skopski Derven, Debar, Golo Brdo etc.]”.
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 Doda 2007 ↓.
  50. ↑ Elsie 2000 ↓.
  51. ↑ Elsie 2001 ↓.
  52. ↑ Osmani 2012 ↓.
  53. ↑ Kaso 2005 ↓, s. 328.
  54. ↑ 54,0 54,1 54,2 Markovski 1975 ↓.
  55. ↑ „Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 10 Gusht 2014 – Rimnic”. Reka e Epërme.
  56. ↑ „Takimet e Rekës së Epërme – Manifestimi qendrorë 08 Gusht 2015 – Rimnic”.
  57. ↑ Në 100 vjetorin e Josif Bagerit, shqiptarët ortodoksë në Maqedoni kërkojnë kujdes, KOHA.net [dostęp 2019-02-05] (ang.).
  58. ↑ 58,0 58,1 Шкретите имаат македонски корени и не можат да се поистоветуваат со Албанците, Македонска нација [dostęp 2019-02-03] (mac.).
  59. ↑ Зборуваме албански, но ние сме Македонци и мајчин јазик ни е македонскиот!, Vesnik.com [dostęp 2019-02-05] (mac.).
  60. ↑ 60,0 60,1 Бранислав Синадиновски – православен Албанец или обичен измамник?, grudzień 2014.
  61. ↑ 61,0 61,1 Manojlovski thotë se Sinadinovski është kushëriri im, edhe ai shqiptar, KOHA.net [dostęp 2019-02-05] (ang.).
  62. ↑ 62,0 62,1 Shqiptarët ortodoks të Maqedonisë kërkojnë liturgji në gjuhën shqipe, The Albanian, 11 września 2014 [dostęp 2019-02-05] (ang.).
  63. ↑ 63,0 63,1 n, Shqiptarët që po trondisin Maqedoninë [dostęp 2019-02-05] (ang.).

Bibliografia[edytuj]

Linki zewnętrzne[edytuj]

Filmy dokumentalne i inne imprezy kulturalne[edytuj]

Wiadomości (Aktualności, sprawy bieżące i wywiad)[edytuj]


Źródło: Ten artykuł bazuje na treści artykułu: Gorna Reka z Wikipedii; autorzy: w historii edycji; prawa autorskie: licencja CC-BY-SA 3.0 oraz GNU FDL
Information icon4.svg W Wikipedii odbyła się dyskusja nad usunięciem tego artykułu, zobacz ją.

commons:Category:Upper Reka

Źródło: „https://pl.prepedia.org/w/index.php?title=Gorna_Reka&oldid=311698”