Kuchnia podkarpacka
.JPG)
.jpg)
.JPG)
Kuchnia podkarpacka – przeglądowa nazwa często spotykanych kuchni regionalnych charakterystycznych dla Podkarpacia[1], w tym zwłaszcza dla obszaru Karpat polskich, między Sołą, Dunajcem i Sanem. W dużym przybliżeniu gastronomiczną mapę Podkarpacia można podzielić na obszar Bieszczadów i Beskidu, Pogórzy[2][3] terenu Puszczy Sandomierskiej i części podkarpackiego Roztocza[4][5].
Do czasów II wojny światowej Podkarpacie było wielokulturową etniczną mozaiką ludności. Z rusińskimi Łemkami w Bieszczadach i Beskidzie Niskim, Polakami na Pogórzu i północy regionu oraz populacją żydowską, zamieszkującą licznie miasta i miasteczka. W konsekwencji wydarzeń II wojny światowej, a następnie przesiedlenia w czasie akcji Wisła sporej części Bojków i Łemków, region stał się narodowościowo niemal jednolity i kulturowo słabo zróżnicowany, za wyjątkiem dorzecza Osławy gdzie rusińskie enklawy przetrwały do dziś. Tradycje kulinarne oparły się jednak wszelkim historycznym zawieruchom i można do nich z powodzeniem wracać. Większość regionalnych specjalności znaleźć można nadal tylko u lokalnych producentów, w gospodarstwach agroturystycznych czy kołach gospodyń wiejskich.
Najstarsza podkarpacka książka kucharska zawierającą zbiór skodyfikowanych zasad i przepisów kuchni regionalnej została wydana w Rzeszowie jako uzupełniony reprint Książki kucharskiej z 1866 Jana Andrzeja Pelara[6]. Zdaniem Estreichera edycje pierwsza i druga tej książki wyszły bezimiennie we Lwowie w roku 1817 i 1835. Do książki Pelara odwołuje się wiele dań i przepisów współczesnej kuchni.
Spis treści
Geneza kuchni podkarpacko-galicyjskiej[edytuj]
Ze względu na wielonarodowościowy charakter tego regionu, kuchnia podkarpacka podobnie jak kuchnia śląska jest niejednolita w swym charakterze[7]. Tradycje kulinarne opierają się na miejscowych upodobaniach grup etnicznych zamieszkujących Podkarpacie oraz ich spadkobierców wywodzących się z Mazurów, Ślązaków[potrzebne źródło], Lesowiaków, osadników niemieckich[8], galicyjskich Niemców oraz rusińskich i wołoskich górali Łemków i Bojków[9]. Popularne są także wpływy pochodzące z kuchni żydowskiej, węgierskiej i austriackiej, narodów które obecne były przez wieki w Galicji[10].
W przypadku Polski różnice w kuchniach regionalnych są pozostałością po zaborach. Efekt podziału państwa w 1772 dał początek zmian w obyczajowości ale także w kuchni. W tym przypadku dziewiętnastowieczne granice pozostawiły trwały ślad do czasów współczesnych. Najwięcej w spadku po cesarstwie Habsburgów i sąsiadów przyjęła Galicja. Stanowiąca część wielonarodowego państwa miała ożywione kontakty z Węgrami, Rumunami, Czechami, Niemcami i Rusinami. Kuchnia galicyjska stała się polem na którym kultury tych narodów stykały się i przenikały harmonijnie. W galicyjskiej kuchni dostępna była papryka, bakłażany i kasza kukurydziana, które w innych częściach rozbiorowej Polski nie były znane. Podobnie jak gulasz węgierski, konfitury z róży, "piszyngery", bliny i kutia. Stąd też wzięły swój początek pierogi ruskie oraz przejęte z kuchni wiedeńskiej torty w tym budapesztański tort Dobosa. Pomimo, że pogranicza przyjmują przeważnie pewne potrawy od sąsiadów, w tym jednak przypadku upodobania kulinarne objęły teren całej Monarchii. Nawet ogromne przemieszczenia ludności w wyniku zmian po II wojnie nie zatarły tradycyjnych nawyków kulinarnych całkowicie[11].
Każda ze specjalności tworzącej podkarpacką kuchnię regionalną miała swoją specyfikę[12], podyktowaną dostępnością produktów, związkami rodzinnymi, służbą mężczyzn w wielonarodowej armii Habsburgów oraz zajęciami charakterystycznymi dla danej kultury i grupy etnicznej. W Bieszczadach dodatkowo natknąć się można również na transkarpackie proweniencje dań kuchni huculskich. O odrębności kulturowej tej kuchni podobnie jak w innych regionach zadecydowały dopiero przemiany społeczno-gospodarcze w XIX wieku.
Dania kuchni podkarpackiej charakteryzują się silnym upodobaniem do potraw mięsnych i mącznych[13]. Na stole dominują przetwory z wieprzowiny oraz różnorodne pierogi, jak i placki ziemniaczane[14]. Ziemniaki, czyli kartofle odnotowuje von Lendorff w roku 1767, wspominając że miedzy Tropawą a Krakowem, "kartofle są pożywieniem zwykłego człowieka i jada się je 3 razy dziennie". Potrawy tej kuchni cechuje prostota[15], uchodzi też za najbardziej różnorodną w Polsce. Wiele dań przyrządza się w domach niektóre można kupić w lokalnych sklepach i lokalach gastronomicznych[16].
Tradycyjne dziedzictwo kulinarne[edytuj]
Zasadnicze produkty żywnościowe tej kuchni przetrwały w historii kultury tego regionu i świadczą o jej rozmaitości. Na co dzień była to kuchnia wegetariańska, oparta na zbożach i warzywach, roślinach strączkowych, runie leśnym, owocach z sadu i miodzie. Hodowano w gospodarstwach krowy, świnie, owce, kozy i drób. W jadłospisie przeważały zupy dawniej zwane polewkami, potrawy mączne, mleczne, warzywa i owoce z warzyw pasternak, rzepa, marchew, buraki i kapusta. Z przypraw popularny był przede wszystkim czosnek, cebula, miód, sól, pieprz, pietruszka, kmin, „ocet uważany był za eliksir smaku i życia ludzkiego”. Dania mięsne gotowano na święta, na świniobicie lub kiedy zarzynano byczka lub krowę. Wędzona była słonina i różnorodne kiełbasy przechowywane na czas intensywnego wysiłku w okresie prac polowych w górach i dolinach.
Niepośledni wpływ miała również kuchnia i stół szlachecki począwszy od kuchni myśliwskiej regionu oraz śląski, mazowiecki i mołdawski stan mieszczańsko-ziemski. Sposób gotowania w tej kuchni zmieniał się w okresie staropolskim jak całe otoczenie, od prostych pieczonych mięs i warzyw do bardziej wyrafinowanych. W okresie piastowskim kuchnię zmieniały wpływy niemieckie, w okresie jagiellońskim wpływy orientalne, w kolejnych stuleciach kuchnia włoska, a w okresie panowania Wazów i Sobieskiego kuchnia francuska, której rozkwit przypada na okres panowanie Stanisława Augusta. Pierwsza polska książka kucharska opisująca tę kuchnię z końca XVII wieku wydana została przez kuchmistrza Aleksandra Lubomirskiego w roku 1682 w Krakowie w drukarni Mikołaja Schedla pod tytułem „Compendium ferculorum”.
Charakterystyczne potrawy dla Pogórza[edytuj]
Charakterystycznym produktem dla kuchni wiejskiej Pogórzy są proziaki, placki pszenne z dodatkiem sody oraz zupy przygotowywane na bazie kapusty kiszonej i kwaszonej kwasówka, kapuśnik i kwaśnica[17]. Do lokalnych specjalności należą również chleb retmański, gołąbki, schab ze śliwkami, czy zupa na smażonej słoninie i kiełbasie z grzankami. Galicyjska kuchnia przetrwała w takich daniach jak flaczki, sznycle, gulasze, paprykarze i parówki podawane zwłaszcza na śniadanie w mieszczańskich domach. Mięso podobnie jak i masło[18] do roku 1948 było dla ogółu ludności ze względu na wysokie ceny dostępne tylko w dni świąteczne.
Sery podkarpackie znane były w całej Polsce już w XVI wieku[19] Do już posiadanych przepisów przybywają kolejne oparte na miejscowej kulturze. Bryndza kozia, ser kozi wołoski biały i wędzony, z mleka koziego – bundz naturalny i wędzony, z mleka krowiego bryndza[20], bundz naturalny i wędzony oraz ser krowi naturalny i wędzony. Specjalnością jest wyrób serów metodą tradycyjną, czyli ręcznie, część serów podlega procesowi naturalnego wędzenia.
Do picia w karczmach i restauracjach tradycją dawnych zwyczajów podaje się zwykle piwa lokalnych browarów, przeważają takie marki jak Leżańsk, Żywiec, Okocim. Przed I wojną światową były to piwa pilzneńskie, okocimskie, żywieckie marcowe oraz lokalnych browarów, piwa koszerne np. zarszyńskie serwowano również wina węgierskie i austriackie oraz słodkie likiery. Domowymi sposobami produkowano wysokoprocentową piołunówkę. Popularna była kawa i herbata. Od XIV wieku rozpowszechniło się spożycie wina produkowanego na Podkarpaciu przez mieszczan. W tym czasie osadnicy niemieccy rozwinęli uprawy winorośli w okolicach Krosna[21]. Średniowieczne dokument lokacyjny wspominają o winnicach należących do mieszczan przemyskich. Pozostałością dawnych kolonii są nazwy niw w obrębie wsi w których zajmowano się uprawą winorośli. Najwięcej winnic jest w okolicach Przemyśla, Krosna, Jasła, Rzeszowa, Tarnowa, Nowego Sącza i Krzeszowa[22]. Przegląd pogórzańskich winnic odbywa się rok rocznie na imprezie pod wspólną nazwą Podkarpackie Trójmiasto[23].
Z Roztocza oprócz bogactwa kuchni jaglono-gryczanej autor Książki kucharskiej A.J. Pelar wymienia również przepis na zupę żółwiową. Sprawa ta wydaje się o tyle ciekawa, gdyż zachowały się znaleziska archeologiczne z terenu Roztocza w postaci szczątków kości ryb i żółwi w gockich grobach, będące prawdopodobnie odpadkami kuchennymi[24].
- Tradycyjne potrawy dla Pogórza
- Proziaki
- Pamuła weryńska z jagód dzikiej czereśni
- Bliny kartoflane
- Kochl lub -auflauf z kartofli
- Gomółki z sera i dodatkiem kminu
- Ser kozi biały i wędzony
- Ser żółty smażony
- Ser biały smażony zgliwiały
- Pierogi razowe
- Placki po węgiersku
- Cukinia zapiekana z serem kaszkawal
- Zupa czosnkowa
- Zupa kwasówka
- Żurek gotowany na chrzanie
- Sztufada z wołowiny
- Golonka w kapuście
- Pieczeń z jagnięciny z leniwymi pierogami
- Polędwiczki wieprzowe z borowikami
- Żeberka w piwie
- Gołąbki wołowe
- Gołąbki z ziemniakami
- Sałatka wołowa
- Pierogi z nadzieniem z gęsiny ze skwarkami
- Tort z wątróbki
Charakterystyczne potrawy Łemkowszczyzny[edytuj]
Wśród ubogiej i prostej pasterskiej kuchni najbardziej wyraziste są smaki dawnych dań bojkowskich i łemkowskich[25]. Kuchnia ta opierała się przede wszystkim na kapuście, różnego rodzaju kaszach, roślinach strączkowych, cebuli, pieczywie oraz przetworach mlecznych[26]. W punktach gastronomicznych oferowana jest obecnie nawiązująca do tego dziedzictwa zalewajka na maślance z kminkiem, zupa z kilku rodzajów fasoli, kotlety mielone z kaszą gryczaną i wieprzowiną, placki z ciasta makaronowego i mięsa, gołąbki z tartych ziemniaków. Na wołoskiej tradycji, sporządzane są drobne kluski z tartych ziemniaków z jajkiem, placki z masy ziemniaczanej zapiekane lub smażone z serem lub kapustą, bojkowska zupa borowikowa pstrąg w szczawiu oraz odświętny korowaj.
- Tradycyjne potrawy dla Beskidu Niskiego
- Zupa z kminem
- Pierogi z suszonymi śliwkami
- Kluskie ziemniaczane omaszczone słoniną
- Kiseło kotlety wieprzowe z miętą i czosnkiem polane kwaśnym mlekiem
- Hreczanyki kotlety z kaszy gryczanej i wieprzowiny
- Gołąbki z tartych ziemieniaków i kaszy
- Hałuszky kluski łemkowskie z tartych ziemniaków z omastą
- Knedle ze śliwką – z miodem i omastą z bułki tartej[27]
Produkty tradycyjne[edytuj]
Tylko na liście produktów tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi znajduje się 177 produktów z województwa podkarpackiego (5 stycznia 2015) najwięcej w Polsce[28]. Na Listę Produktów Tradycyjnych mogą trafić produkty stanowiące element dziedzictwa kulturowego regionu, produkowane tradycyjnymi metodami, wykorzystywanymi co najmniej od 25 lat. Wśród 177 zarejestrowanych produktów województwa podkarpackiego większość, bo aż 53 (styczeń 2015) stanowią produkty mięsne:
| Rodzaj: | Potrawy: |
|---|---|
| Produkty mleczne: | Ser żółty smażony podkarpacki, Bryndza kozia, Gomółki, Ser kozi „wołoski” biały lub wędzony, Ser kozi podkarpacki biały i wędzony, Ser biały z Handzlówki, Ser kornaka w zalewie ziołowej, Serek twarogowy ziarnisty, Ser wielkanocny, Szyszki piwne, Ser kozi dojrzewający bieszczadzki |
| Produkty mięsne: | Boczek wędzony radomyski, Salceson swojski radomyski, Schab tradycyjny z Górna, Kiełbasa wiejska dulcza, Boczek pieczony z Górna, Studzienina z Górna, Szynka tradycyjna z Górna, Udziec wieprzowy pieczony z kością, Golonka w słoju z Górna, Kiełbasianka z Górna, Wiejska pieczona z Górna, Kiełbasa sucha pieczona z Górna, Golonka podkarpacka z Pilzna, Kiełbasa swojska pilzneńska, Salceson wiejski pilzneński, Kaszanka wiejska pilzneńska, Szynka swojska pilzneńska, Szynka biesiadna pilzneńska, Kiszka pasztetowa dukielska, Salceson dukielski, Kiszka kaszana regionalna dukielska, Kiełbasa głogowska, Szynka wiejska markowska, Pasztet zapiekany, Kiełbasa swojska krajana, Kiełbasa markowska, Przysmak zapiekany markowski, Boczek w słoju z Górna, Kiełbasa swojska brzezińska, Kiełbasa pieczona świąteczna po pysznicku, Pasztet w słoju tradycyjny z Górna, Salceson wiejski markowski, Polędwica swojska pilzneńska, Boczek swojski pilzneński, Kiełbasa dębowiecka, Chwałowskie żeberka wędzone w wekach, Kiełbasa wiejska jodłowska, Szynka swojska wędzona z Hermanowej, Szynka pieczona z Hermanowej, Kiełbasa swojska z Hermanowej, Kiełbasa szmalcówka, Boczek z Wetliny, Salceson dębowiecki, Słonina wędzona rekrucka, Kiełbasa wiejska, Karczek wędzony po dębowiecku, Kiełbasa wiejska wierzawicka, Schab wędzony markowski, Kiełbasa swojska drobiowo-wieprzowa pilzneńska, Kiełbasa wiejska pilzneńska, Kiełbasa półsucha z Górna, Kiełbasa szynkowa z Markowej |
| Produkty rybołówstwa: | Karp po starzawsku |
| Warzywa i owoce | Ogórki kiszone z Handzlówki, Powidło galicyjskie z kotła, Dereń kiszony podkarpacki, Róża ucierana podkarpacka, Powidła krzeszowskie, Suszone plasterki jabłek z Pruchnika, Gruszki w syropie miodowym, Pruchnicka gruszka suszona, Pruchnicka suszona śliwka węgierka |
| Wyroby piekarnicze i cukiernicze: | Bułka (Brytfon), Amoniaczki korniaktowskie, Tort chlebowy z Korniaktowa, Futomski bulwiok, Chleb sędziszowski żytni, Serowiec sędziszowski, Sędziszowskie ciasto z jagodami, Makowiec sędziszowski, Chleb razowy łańcucki na liściu kapusty, Chrupaczki, Kruszonka lasowiacka, Rzeszowski kołacz weselny, Proziaki, Chleb chwałowski, Krupiak, Chleb flisacki dawniej zwany chrupackim, Staropolski chleb sanacyjny pieczony na drewnie i liściach kapusty, Biszkopty jarosławskie, Serownik (sernik) handzlowski, Handzlowska bułka pszenna, Chleb swojski brzeziński, Chleb koziarniacki, Kukiełka z kaszą jaglaną, Szyszka weselna grodziska, Korowal weselny, Handzlowski chleb domowy, Chleb pszenno-razowy z piecowiska, Jeżowskie kapuśniaki z kaszą tatarczaną, Pierożki leżachowskie (pieczone z kaszą gryczaną), Placek z jabłkami, Siemieniaki orzechowe, Jagodzianki, Chleb żytni na zakwasie z Ziemi Mieleckiej, Pieróg z kaszy gryczanej, Chleb pszenny dąbrowicki, Gościnnik chlebowy, Syrnik z krupami, Wilijnik, Podpłomyk |
| Oleje i tłuszcze: | Olej podkarpacki, Masło domowe z Handzlówki |
| Miody: | Miód z Korzenicy wielokwiatowy i nektarowo‑spadziowy, Miód lubaczowski, Podkarpacki miód spadziowy |
| Gotowe dania i potrawy: | Pieróg dachnowski z kaszą gryczaną i ziemniakami, Maczka z gęsi po dachnowsku, Gołąbki z Nowego Sioła, Pamuła glinicka, Razowe pierogi z Wiercan, Żur rzeszowski, Kapusta ziemniaczana, Gołąbki pilzneńskie, Pierogi ruskie pilzneńskie, Pierogi z mięsem pilzneńskie, Pierogi z kapustą i grzybami pilzneński, Pierogi pilzneńskie z borówkami, Kapusta z kaszą jęczmienną po Lasowiaku, Kacapoły lub kręgle, Panepuchy, Pierogi z kaszy jaglanej z serem, Kwas z gąsek zielonych, Handzlowska serwatka wielkanocna, Kapusta wigilijna po Pysznicku, Studzionka bobowo-serowa, Pieczone pierogi św. Jacka, Zalewajka, Barszcz kwaszony z buraka ćwikłowego, Pierogi z soczewicą, Placki kapuściane – szandorki, Jeżowskie pierogi z kaszą jaglaną i twarogiem, Gołąbki z kaszy gryczanej z tartymi ziemniakami z sosem grzybowym, Kaczka leżachowska pieczona, Zrazy z baraniny w sosie własnym, Fujarki pastusze, Ryba pyrowa, Niedźwiedź chłopski, Zupa z jagód, Zupa dziadowska, Kołduny, Bieszczadzkie pierogi, Barszcz biały wielkanocny, Pierogi razowe z Lalina, Pierogi z bobem, Niwiski krupnik, Niwiskie pierogi z kapustą kiszoną, Kwas wigilijny, Pierogi ruskie razowe, Kapusta z grochem i kaszą jaglaną |
| Napoje: | Soki z owoców tłoczone na zimno z Ziemi Łańcuckiej, Lasowiacka nalewka żurawinowa, Orzechówka krzeszowska, Górecki kompot z suszu, Kruszon, Lasowiacka nalewka z pigwy, Sok z owoców czarnego bzu, Orzechówka jasielska, Wiśniówka jasielska, Śliwowica krzeszowska, Malinówka jasielska, Herbata miodowo-lipowa |
- ↑ Podkarpacie od kuchni rp.pl 2014.
- ↑ „O Pogórzu jako o krainie owsa, a nie pszenicy, w której zima trwa od św. Michała do Zielonych Świątek, gdzie chleba jedzą z osypki, z bedłek kluski na obiad, na wieczerzę grzybki” w: Kultura wsi podkarpackiej. 2003. Franciszek Tereszkiewicz, Halina Kurek, s. 19.
- ↑ „Inaczej przedstawiała się sytuacja we wsiach podkarpackich, gdzie potrawy objętościowe używane były mniej niż dawniej, spożywano więcej chleba, mleka, cukru, herbaty, kawy, mięsa i wędlin. Były to jednak wsie silnie związane z Krakowem jako rynkiem zbytu.” w: Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, 1918-1939, PWN, Janusz Żarnowski, s. 146.
- ↑ Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski – Smaki Roztocza.
- ↑ „Największe kompleksy leśne przetrwały w Kotlinie Sandomierskiej (Puszcza Sandomierska i Puszcza Solska), w Beskidzie Niskim, w Bieszczadach, a także na Roztoczu.” w: Osobliwości Podkarpacia: przewodnik krajoznawczy po najciekawszych, najdziwniejszych, znanych i nieznanych miejscach i obiektach województwa podkarpackiego, Stanisław Kłos, s. 11, 120.
- ↑ Bobrecki J. ”nauka sporządzania potraw mięsnych i postnych, zawierająca znaczny zbiór niezawodnych przepisów gotowania, dynstowania, czyli duszenia”.
- ↑ „Kuchnie poszczególnych regionów Polski różnią się między sobą, przede wszystkim rodzajem stosowanych surowców i dodatków, jak również sposobem przyrządzania potraw.” w: ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 782 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 1 (21) 2013, s. 93.
- ↑ „osadnicy sprowadzeni w XIV wieku z Saksonii, i Holandyi” SGKPiKS.
- ↑ Wieloetniczna kuchnia podkarpacka rmf24.pl.
- ↑ I Forum Kuchni Galicyjskiej we Lwowie 2013.
- ↑ Krystyna Bockenheim. Przy polskim stole. str. 110
- ↑ Na proziaki tylko na Podkarpacie. Portal Samorządowy, 2012.
- ↑ „Smakołyki Podkarpacia” Krzysztof Zieliński powiedział, że kuchnia podkarpacka jest niejednorodna, różna stylistycznie, bo wpływ na nią przez wieki miały różne tradycje narodowe i etniczne: polska dworska kresowa, chłopska (np. lasowiacka), pasterska wołoska (z której wywodzą się kuchnie Łemków i Bojków) oraz żydowska, węgierska i austriacka.
- ↑ Specjały Kuchni Podkarpackiej rmf24.pl.
- ↑ „Paradoksalnie niezamożność tych ziem sprawiła, że wciąż przyrządza się tu tradycyjne potrawy o niezmienionej recepturze.” w: ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 782 EKONOMICZNE PROBLEMY TURYSTYKI NR 1 (21) 2013 str. 93.
- ↑ Wieloetniczna kuchnia podkarpacka rmf24.pl.
- ↑ " Kwaśnica była podstawową zupą podhalańskiego ludu. Całe Podkarpacie znało ten dar boski, a każda gaździna warzyła ją na swój sposób i zgodnie z zasobnością śpiżarni. " w: Wanda Czubernatowa. Góralskie jadło, na co dzień i od święta. Kwaśnica, 2008 str. 99
- ↑ „W Polsce masła nie brakło, było go pod dostatkiem na wszystkich rynkach, placach targowych i sklepach. Z masła wyrabiano nawet mydło toaletowe, doskonale pieniące się na delikatnej skórze pań. Masło jedli wszyscy – z wyjątkiem chłopów polskich, wszyscy z wyjątkiem tych, którzy pieszo wędrowali w poszukiwaniu pracy.” Kalman Segal. Opowiadania z zabitego miasteczka, s. 113.
- ↑ A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią, zwłaszcza w Spiżu i na Pogórzu, drudzy też kądziel dobrze przędą i przetoż płócien z Pogórza u nas bywa najwięcej Marcin Bielski (1551).
- ↑ Taki ser produkuje się do dnia dzisiejszego na wsi podkarpackiej. Świeży odcieknięty i prasowany twaróg kruszy się w rękach i wyrabia jak ciasto z dodatkiem soli, po czym ubija w drewnianym, a obecnie najczęściej kamionkowym naczyniu, nakrywa drewnianą pokrywką pokrywką i przykłada kamieniem. Pożywienie w Dawnej Polsce. 1967 str. 158.
- ↑ Wojciech Bosak. Uprawa winorośli i winiarstwo w małym gospodarstwie na Podkarpaciu. Jasło: 2004.
- ↑ Regiony winiarskie w Polsce.
- ↑ Podkarpackie Trójmiasto.
- ↑ Archeologia Polski, T. 36, s. 166; Andrzej Kokowski. Starożytna Polska: od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności, 2005, s. 370.
- ↑ Na przednówku czy podczas nieurodzaju sięgano po rdest, pokrzywę i lebiodę, a do mąki dodawano zmieloną korę brzozową lub dębową, a nawet mielone kłącza perzu czy żołędzie Krzysztof Zieliński. Leksykonu podkarpackich smaków” 2012; „Do gotowania i duszenia używano przede wszystkim naczyń glinianych. Podstawą była tzw. cegła. Było to naczynie przypominające brytwannę. Podstawa była podobna do brytwanki, lecz wykonana z dobrej gliny i odpowiednio wypalona, podobnie jak pokrywa.„ w: Kuchnia Bieszczadu z pogranicza łemkowsko-bojkowskiego”, Krzysztof Antosiczak.
- ↑ „[...] chleb, kapusta, pyrohy, hałuszki, borszcz, kisełycia, pampuchy, łemesz, bundz i baranina, dla radości „dereniawka” w: Ferdynand Antoni Ossendowski. Karpaty i Podkarpacie. 1937 str. 106.
- ↑ Łemkowska kuchnia.
- ↑ Lista produktów tradycyjnych> woj. podkarpackie. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. [dostęp 2014-12-21].
Bibliografia[edytuj]
- Elżbieta Kensy. Kuchnia Podkarpacia. ISBN 83-89183-03-X.
- Marta Orłowska. Regionalna kuchnia Małopolska. ISBN 9788360719053.
- Krzysztof Antoniszak. Kuchnia Bieszczadu z pogranicza łemkowsko-bojkowskiego. ISBN 978-83-61084-64-8.
W Wikipedii odbyła się dyskusja nad usunięciem tego artykułu, zobacz ją.
