Lewica narodowa[edytuj]

W Wikipedii odbyła się dyskusja nad usunięciem tego artykułu, zobacz ją.

Szablon:Socjalizm Lewica narodowa to kierunek ideologiczny, który łączy nacjonalizm w kwestiach politycznych i socjalizm w sprawach społeczno-gospodarczych. Głosi równość społeczną, suwerenność narodu i jego samostanowienie.

Nowoczesny nacjonalizm narodził się we Francji w okresie rewolucji 1789 r., a jego głosicielem stało się stronnictwo jakobinów. W XIX wieku był to prąd kojarzony z lewicą, gdyż nacjonaliści zajmowali w parlamentach lewą stronę sali (utarł się ten zwyczaj od czasów zwołania Stanów Generalnych, gdzie miejsca po lewicy króla Ludwika XVI zajęli radykalni reformatorzy i zwolennicy republiki, a po prawicy zasiedli konserwatyści i rojaliści). Lewicowość narodowców wynikała zarówno z ich postawy „antysystemowej”, jak i z ordynacji wyborczej, uwzględniającej cenzus i dzielącej wyborców na kurie, co zwiększało reprezentację środowisk tradycyjnie uprzywilejowanych, zasiadających po prawej. Wraz z liberałami, wywodzącymi się z wówczas upośledzonej politycznie burżuazji, nacjonaliści dążyli do głębokich reform społeczno-gospodarczych (demokratyzacja i liberalizacja tak w gospodarce, jak i w sferze obyczajowej). Jednak pomiędzy Wiosną Ludów (1848), a końcem I wojny światowej (1918), gdy w Europie kształtowały się nowoczesne państwa narodowe, a nacjonalizmy były wprzęgane w oficjalną politykę rządową, znaczna część narodowców, uznawszy swe postulaty za spełnione, przechodziła na pozycje konserwatywne. Nacjonalizm definiował naród jako wspólnotę obywatelską, jednak gdy w polityce zaadaptowano darwinizm (socjaldarwinizm), doszło do dalszej ewolucji niektórych środowisk nacjonalistycznych, dla których znaczenia nabrała „czystość rasy”, czyli przynależność kulturowa, językowa i wyznaniowa dotycząca też rodziców i dalszych antenatów, a nawet sam typ antropologiczny. Niemniej ugrupowania narodowe, pojmujące nacjonalizm w dawnym stylu, wciąż mają swe miejsce na scenach politycznych całego świata, a i w obrębie lewicy można spotkać narodowców wszelkiego rodzaju. Ugrupowania narodowo-lewicowe z reguły popierają ideę antyimperializmu odrzucając etnonacjonalizm (zależnie od uwarunkowań etnicznych i kulturowych danego kraju).

Narodowa lewica a narodowy socjalizm

Z formalnego punktu widzenia narodowa lewica jest tożsama z narodowym socjalizmem (z którym identyfikowało i identyfikuje się wiele ugrupowań łączących cele narodowe/narodowowyzwoleńcze ze społeczno-egalitarnymi, zarówno o liberalnych, jak i konserwatywnych zapatrywaniach na kwestie obyczajowe), jednak na skutek zaszłości historycznych doszło do rozdzielenia tych pojęć. Działalność Hitlera i niemieckiej partii narodowo-socjalistycznej (niem. Nationalsozialismus), uprzedziła wyborców również do samego pojęcia „narodowego socjalizmu”, a w powojennej Europie niejednokrotnie nadużywa się terminu nazizm/naziści w celu zwalczania przeciwników politycznych. W związku z tym sympatycy tego nurtu zdecydowali się występować pod inną nazwą, która upowszechniła się w wielu językach (ang. „left wing nationalism”, niem. „Linksnationalismus”, fr. „nationalisme de gauche”, ros. „левый национализм”).

Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników

Program partii Hitlera był narodowo-socjalistyczny, jednak po przejęciu władzy w Niemczech, jego część dotycząca kwestii społeczno-gospodarczych została natychmiast zarzucona i w znacznej części zastąpiona korporacjonizmem, polegającym na preferencyjnym traktowaniu koncernów przemysłowych i instytucji finansowych (krajowych i zagranicznych), przy jednoczesnym silnym ich uzależnieniu od władz państwa. W okresie 1934-37 przeprowadzono szereg prywatyzacji zakładów przemysłowych (w tym tzw. strategicznych dla gospodarki), banków i zakładów użyteczności publicznej. Zarazem naziści zwiększali kontrolę rządową nad gospodarką. Związki zawodowe zastąpiono Niemieckim Frontem Pracy, a wczasy organizowała robotnikom instytucja Kraft durch Freude. Po objęciu władzy okazało się, że Hitler zamierza przezwyciężyć kryzys gospodarczy nie tylko poprzez rządowe programy tworzenia nowych miejsc pracy (w tym roboty publiczne), opracowane w większości jeszcze przed 1933 rokiem, ale też przez wprowadzenie gospodarki zbrojeniowej (Wehrwirtschaft), bo tego wymagała realizacja ideologicznych zamierzeń NSDAP w zakresie nowych zdobyczy terytorialnych. Ideologia lebensraumu, będąca rozwiniętą wersją koncepcji mitteleuropy i program samowystarczalności (autarkii) gospodarczej doprowadziły do powstania systemu centralnego planowania, który miał za zadanie: 1 – ustalenie zapotrzebowania surowców dla przemysłu zbrojeniowego i cywilnego; 2 – zabezpieczenie zaopatrzenia materiałów pędnych; 3 – dopasowanie sieci transportowej do przyszłych zadań wojskowych; 4 – uregulowanie źródeł finansowania zbrojeń.

Hitlerowska rewolucja miała kolejno: zdobyć kontrolę nad Niemcami i oczyścić naród z „obcych”; następnie wypowiedzieć traktat wersalski i remilitaryzować kraj; po trzecie wytępić w Europie Żydów oraz bolszewizm i stworzyć imperium; w końcu systematycznie skolonizować zdobyty Wschód zwiększając liczbę Niemców do 200-250 milionów. Na taką „rewolucję” zgadzali się tak nacjonaliści, jak i konserwatyści. Łączyła ich wrogość do republiki i demokracji oraz socjalistów i mniejszości kulturowych. Koalicję NSDAP i DNVP z początku 1933 r. nazwano „rządem zgody narodowej”. Dzień 1 maja ogłoszono świętem państwowym, w którym wspólna manifestacja wszystkich klas społecznych miała być znakiem jedności narodowej. Już w lipcu 1933 uległa likwidacji ostatnia partia w Niemczech (poza NSDAP), a Hitler ogłosił zakończenie rewolucji, co nie spodobało się partyjnej lewicy. Ernst Röhm uznał, że po rewolucji narodowej, potrzeba jeszcze socjalistycznej, która zrealizuje program partii z lat 20. Dowodzona przez niego SA licząca 2 miliony żołnierzy, stanowiła potencjalne zagrożenie dla Hitlera, zdecydowanego na ugodę z przemysłowcami i bankierami (rozmowy z nimi rozpoczęto już na początku 1931 roku), gdyż swym priorytetem wódz ustanowił narodową część programu politycznego (posunięty do skrajności szowinizm, połączony z planem podboju i gruntownego zniemczenia Europy wschodniej). Lewicowa frakcja partii nazistowskiej została unicestwiona w 1934 r. podczas Nocy długich noży, gdyż uniemożliwiała współpracę rządu z posiadaczami kapitału oraz konserwatystami dominującymi w administracji państwowej i w wojsku. Hitler od zawsze preferował władzę i siłę, nie zaś rewolucję. Podobnie jak w poprzednim konflikcie wewnątrzpartyjnym z 1925 r. (gdy podczas uwięzienia Hitlera za próbę puczu, władzę uchwycili bracia Gregor i Otto Strasserowie), tu też chodziło przypuszczalnie nie tyle o względy ideowe, co o personalne ambicje i wybór metody uskuteczniania polityki. Program partii, jak i jej nazwa pozostały niezmienione, a system stanowił połączenie korporacjonizmu z socjalizmem (władze nadal posługiwały się retoryką socjalistyczną, zaś budowa państwa opiekuńczego miała na celu przede wszystkim zapewnienie pokoju społecznego w obliczu narastających trudności gospodarczych związanych ze skierowaniem środków inwestycyjnych na produkcję wojenną, a tym bardziej w czasie samej wojny). Ostatecznie wdrożenie socjalnych punktów programu zapowiedziano na okres po zwycięskim zakończeniu wojny. Zwartego programu społeczno-gospodarczego nie wypracowano, kierując się technokratycznym pragmatyzmem i bieżącymi potrzebami władz. Nie naruszono własnościowego status quo (oprócz własności żydowskiej), ale zastąpiono mechanizmy rynkowe etatyzmem, a uznając prywatną własność, uniemożliwiono jej właścicielom swobodne nią dysponowanie.

Marksizm a nacjonalizm

Marksizm określa naród jako byt społeczno-ekonomiczny powstały po upadku feudalizmu, który został wprzęgnięty do kapitalistycznego systemu gospodarczego. Klasyczni marksiści uznali nacjonalizm za zjawisko burżuazyjne, które przeciwstawia sobie ludzi pracy i proponowali wspólną, ponadnarodową walkę z międzynarodowym kapitałem („proletariusze wszystkich krajów łączcie się”). Jednak pewne interpretacje pism Marksa dowodzą, że pomimo odrzucenia nacjonalizmu jako ostatecznego wyniku międzynarodowej walki klasowej, nacjonalizmem można się posłużyć dla osiągnięcia władzy proletariackiej nad narodem, jako wstęp do rewolucji międzynarodowej. Marksizm w niektórych przypadkach wspiera ruchy nacjonalistyczne, jeśli są one w interesie walki klasowej, ale odrzuca te ruchy narodowe, które uznaje za czynnik rozpraszający i utrudniający pokonanie burżuazji.

Karol Marks i Fryderyk Engels interpretowali kwestie dotyczące narodowości na społecznym ewolucjonizmie i redukcjonistycznej podstawie klasowej. Według nich powstanie nowoczesnych państw narodowych w XIX w. wynikło z przemiany feudalizmu w kapitalizm. Kapitaliści dążyli do unifikacji kultury i języka wszystkich mieszkańców-konsumentów państwa dla ułatwienia działalności podmiotom rynkowym, dążyli do znoszenia granic celnych, tworzenia dużych państw zamieszkałych przez zbliżoną kulturowo ludność o populacji na tyle dużej, by poprzez wewnętrzną migrację zabezpieczyć podaż siły roboczej i podział pracy. Choć upatrywali oni pojawienia się państw narodowych i wykształcania się poczucia narodowej tożsamości, jako wynikające z wpływu elit, a postać narodów jako odbicie ich natury, to uważali, iż takie scentralizowane państwa kapitalistyczne stworzyły warunki społeczne mogące obudzić świadomość klasową. Marks w ślad za Heglem uznał stworzenie przez państwo społeczeństwa obywatelskiego, skupionego na indywidualizmie jako pozytywny kierunek rozwoju, który zdemontował poprzedni system feudalny, uruchomił laicyzację i uwolnił indywidualne sumienia. Stwierdził, że choć kapitalistyczne społeczeństwo ukształtowane zostało wedle reguł ustalonych przez burżuazję, to nowa sytuacja jest znacznie bardziej korzystna dla proletariatu, ponieważ system, w którego skład wchodzi, jest bardziej elastyczny, a burżuazja nie jest w stanie kontrolować społeczeństwa w takim stopniu, jak robili to panowie feudalni.

Marks i Engels uznali XIX-wieczny nacjonalizm za pozytywny czynnik pomagający zwalczyć feudalizm i pozycję międzynarodowej arystokracji. Uznali jednak, że po upowszechnieniu się wśród niższych klas społecznych, nacjonalizm zaczął działać na szkodę międzynarodowego ruchu robotniczego, gdyż posłużył burżuazji i władzom do odwracania uwagi mas od ich rzeczywistego wroga, czyli ich samych. Konserwatywny nacjonalizm, jako podporę sił reakcyjnych, należało zwalczać. Uważali, że niektóre mniejsze nacje którym nie udało się stworzyć państw narodowych, powinny być wchłonięte przez inne narody, gdyż jednoczenie się jest bardziej opłacalne i ułatwi dalszy ewolucyjny postęp gospodarczy. W kwestii narodów i proletariatu, Manifest komunistyczny mówi:

Robotnicy nie mają ojczyzny. Nie można im odebrać tego, czego nie mają. Wobec tego, że proletariat musi przede wszystkim zdobyć sobie władzę polityczną, wznieść się do stanowiska klasy narodowej, ukonstytuować się jako naród – jest sam jeszcze narodowy, aczkolwiek bynajmniej nie w znaczeniu burżuazyjnym. Odosobnienie i przeciwieństwa narodowe między ludami zanikają coraz bardziej już z rozwojem burżuazji, wolnością handlu, rynkiem światowym, uniformizmem produkcji przemysłowej i odpowiadających jej warunków życia. Panowanie proletariatu jeszcze bardziej spotęguje ich zanikanie. Zjednoczona akcja, przynajmniej krajów cywilizowanych, jest jednym z pierwszych warunków jego wyzwolenia. W miarę tego jak będzie usuwany wyzysk jednostki przez jednostkę, będzie też usuwany wyzysk jednego narodu przez drugi. Z zanikiem przeciwieństwa między klasami w łonie narodu znikać będzie wzajemna wrogość między narodami.

Marks preferował internacjonalizm i współdziałanie narodów w walce klasowej. W przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej z 1859 pisze, że „każdy naród może i powinien uczyć się od innych”. Marks i Engels krytykowali irlandzki ferment narodowy za to, że opóźniał rewolucję robotniczą w Anglii. Wprawdzie obaj uważali Irlandczyków za istotnie gnębionych przez rząd w Londynie, ale wg nich Irlandczycy lepiej przysłużyliby się swym interesom, dołączając do ogólnoeuropejskiej walki klasowej, gdyż po rewolucji za sprawą demokracji bezpośredniej ich wolnościowe postulaty zostaną zrealizowane. Masy pracujące w Europie były według nich naturalnymi sprzymierzeńcami Irlandii. Ponadto uważali, że również w interesie Brytyjczyków było, aby Irlandia opuściła ich państwo, gdyż nierozwiązywana latami sprawa Irlandii była używana przez elity do zjednywania sobie brytyjskiej klasy robotniczej. Władze i kapitał za sprawą propagandy napuszczali na siebie poszczególne grupy społeczne, rozbijając jednoczący się ruch obywatelski i utrwalając swą pozycję.

„Rewolucyjny patriotyzm” stalinowski

Józef Stalin promował w ZSRR koncepcję rewolucyjnego patriotyzmu. W młodości był on aktywny w gruzińskim ruchu nacjonalistycznym i znalazł się pod wpływem Ilii Czawczawadzego, który promował nacjonalizm kulturowy, rozwój materialny Gruzinów i etatystyczne systemy w gospodarce i edukacji. Gdy Stalin dołączył do gruzińskich marksistów, byli oni wtedy pod silnym oddziaływaniem Noego Żordanii, który wzniecał gruziński patriotyzm i sprzeciw wobec rosyjskiej władzy. Żordania twierdził, że pomiędzy narodami istnieją więzy społeczne, które stworzyły poczucie wspólnoty, dodając wszakże, że gruzińska tożsamość została wstępnie stworzona przez kapitalizm i kapitalistyczne pojęcie narodu.

Po przyłączeniu się do bolszewików, Stalin stał się żarliwym przeciwnikiem kultury narodowej, potępiając współczesne pojecie narodu, z powodu jego burżuazyjnego rodowodu i oskarżył nacjonalizm o utrzymywanie w ludziach szkodliwych nawyków i instytucji społecznych. Podzielał interpretację Marksa, według której tolerował on posłużenie się nacjonalizmami do walki klasowej. Sam oceniał niektóre narody za „postępowe” i inne za „reakcyjne”. Uważał iż ludzkie wspólnoty kulturowe mogą istnieć, ale „prawdziwe narody” tworzone były przez holistyczne więzy, podczas gdy te nie spełniające tychże założeń, to „narody papierowe”. Zdefiniował on naród jako nie rasowo ani plemiennie, ale historycznie uformowaną wspólnotę ludzi. Według niego właściwa byłaby asymilacja „prymitywnych” narodowości jak Abchazi wśród Gruzinów i Tatarzy wśród Rosjan. Stalin twierdził, że wszystkie narody przyswajają sobie wartości z zagranicy i że narodowość jako wspólnota ulega rozcieńczeniu pod naporem kapitalizmu i upowszechniania się racjonalizmu. W 1913 roku Stalin całkowicie odrzucił pojęcie tożsamości narodowej i opowiedział się za powszechnym, nowoczesnym kosmopolityzmem. Uznał kulturę rosyjską za bardziej uniwersalistyczną od innych narodów w Rosji. Stalin dopatrywał się awangardy i postępu w narodach takich jak Rosjanie, Niemcy i Węgrzy, co przypuszczalnie wiąże się z poglądami Engelsa.

Polska Partia Socjalistyczna

Powstała w 1892 roku Polska Partia Socjalistyczna łączyła w swym programie postulat niepodległości i socjalizmu. Wcześniej jeszcze istniała Gmina Narodowo-Socjalistyczna, założona przez późniejszego działacza PPS Bolesława Limanowskiego, której teksty programowe publikowane w piśmie Pobudka, w dużym stopniu miały walczących o prawa pracownicze robotników uwrażliwić na hasła niepodległościowe, zaś ewentualne konflikty klasowe w przyszłej, niepodległej, bezklasowej Polsce, miano uznawać za bunt jednostek przeciwko narodowi. Ponieważ część działaczy PPS popierała internacjonalizm i dążyła do wspólnej z rewolucjonistami rosyjskimi walki z caratem i szerokiej autonomii narodowej w ramach republikańskiej i socjalistycznej Rosji, w 1893 i w 1906 r. doszło do kolejnych rozłamów, a nacjonalistyczna część partii (Józef Piłsudski, Walery Sławek, Tomasz Arciszewski, Aleksander Prystor, Leon Kozłowski, Artur Śliwiński, Felicjan Sławoj Składkowski, którzy po 1918 r. obejmą najwyższe urzędy w kraju) skupiła się we Frakcji Rewolucyjnej, która z kolei przedkładała niepodległość nad socjalizm. Choć obok postulatów niepodległościowych, program narodowo-lewicowego odłamu PPS zawierał także socjalne, to piłsudczycy traktowali je dość instrumentalnie, jako środek do zdobycia większego poparcia społecznego dla swej walki o niepodległość i władzę. W 1903 roku, we lwowskim piśmie Promień Piłsudski wypowiedział się:

Nazwałem siebie socjalistą w roku 1884-ym. (...) W owe czasy głośna była na całym świecie walka Narodnej Woli rosyjskiej z caratem. Odgłosy tej walki dochodziły naturalnie do Wilna i bohaterstwo jej nie mogło nie imponować mojej romantycznej głowie. (...) w społeczeństwie polskiem, wyczerpanem walką 1863 roku, było tyle strachu, tyle czarnej reakcji, tyle oburzenia na każdą myśl żywszą, że porównanie Rosji z Polską wypadało wówczas dla mnie zawsze na korzyść Rosji. (...) Takim, płytkim bardzo socjalistą, wyruszyłem w 1885 roku do uniwersytetu charkowskiego. (...) po powrocie z uniwersytetu na wakacje (...) trafiły mi do rąk po raz pierwszy broszurki socjalistyczne polskie – Młota „Kto z czego żyje” i Liebknechta „W obronie prawdy”. Podobały mi się one znacznie więcej i trafiły bardziej do przekonania niż czytane dotychczas odpowiednie wydawnictwa Narodnej Woli. Zatem postanowiłem bliżej się zapoznać z samym socjalizmem i przeczytałem po rosyjsku pierwszy tom „Kapitału” Marksa. Nie powiem, by ta lektura sprawiła na mnie wrażenie. Chociaż wpływ rosyjski był niewielki, zdołał jednak zrobić pewne anarchistyczne spustoszenia w mej głowie. Abstrakcyjna logika Marksa oraz panowanie towaru nad człowiekiem nie pasowało do mego mózgu. W każdym razie lektura ta pogłębiła znacznie moje poglądy na społeczeństwo i bezwiednie zacząłem ulegać wpływowi logicznie zbudowanej koncepcji Marksa. (...) Na początku roku 1887-go zostałem aresztowany (...) mnie skazano na 5 lat wygnania do wschodniej Syberji (...) Przedewszystkiem wyleczyłem się gruntownie z resztek ówczesnego rosyjskiego wpływu i (...) przestałem przeceniać znaczenie i siłę rewolucji rosyjskiej. W ten sposób oczyściłem sobie niejako drogę dla wpływów zachodnio-europejskich. Następnie w Syberji (...) przyjrzałem się bliżej maszynerji caratu oraz jego wpływowi na życie ludzkie w samej Rosji i znienawidziłem ten potwór azjatycki, pokryty pokostem europejskim, jeszcze bardziej. Wreszcie rozmyślania i książki (tu zniechęcony Spencerem przeczytałem jeszcze raz Marksa) ugruntowały mię w socjalizmie. Zrozumiałem wówczas, że nie jest on tylko ideą szlachetnych ludzi, marzących o uszczęśliwieniu ludzkości, lecz staje się realną potrzebą ogromnej masy ludu pracującego z chwilą, gdy kulturalny i społeczny rozwój umożliwia mu zrozumienie zasad tej idei. (...) Socjalista w Polsce dążyć musi do niepodległości kraju, a niepodległość jest znamiennym warunkiem zwycięstwa socjalizmu w Polsce. Na Syberji również poznałem dokładniej pierwsze kroki socjalizmu w Polsce. Jako kolegów wygnania miałem tow. Landego i kilku proletarjatczyków, oprócz tego miałem możność przeczytania wielu socjalistycznych wydawnictw polskich, z któremi nie spotykałem się w Wilnie. Ostatecznie postanowiłem po powrocie do kraju wstąpić do „Proletarjatu” i starać się o zreformowanie go w kierunku który obecnie nazywa się PPS-owym. A że byłem odcięty od kraju i dalsze (po 1887 roku) ewolucje socjalizmu u nas były mi nie znane, z tem postanowieniem przyjechałem do domu w drugiej połowie 1892 roku i... ku wielkiej swej radości przekonałem się, że moja zamierzona praca reformatorska już jest zbyteczną.

Ponieważ dotychczasowe filary na których opierano plan polskiej irredenty (chłopstwo, mające zasilić powstańczą armię oraz zewnętrzny sojusznik, w postaci któregoś z mocarstw) upadł pod naporem wydarzeń (uwłaszczenie chłopów przez rząd carski i klęska Napoleona III w wojnie z Prusami), jedyną nadzieją dla młodego pokolenia polskich separatystów stała się wizja przyszłej rewolucji proletariackiej, która zmieni oblicze Europy i da okazję do wojny wyzwoleńczej. Po wybuchu I wojny światowej wielu działaczy PPS opuściło szeregi partii i już do niej nie powróciło, a po odzyskaniu niepodległości zajęli pozycje dość konserwatywne, m.in. dążąc do ograniczenia zasięgu postulowanej przed wojną głębokiej reformy rolnej. Działacze którzy pozostali w partii po 1918 roku, wspierali Piłsudskiego aż do 1926, lecz odeszli od niego gdy pomimo uchwycenia po przewrocie majowym pełni władzy, Sanacja nie zamierzała przeprowadzać reform socjalistycznych (a w celu osłabienia narodowców Dmowskiego Piłsudski postanowił podebrać im ich tradycyjny elektorat i do swego rządu przyjął obszarników Karola Niezabytowskiego i Aleksandra Meysztowicza, zaś wkrótce potem odbyły się rządowo-ziemiańskie zjazdy w majątkach magnackich Nieśwież i Dzików). W 1928 roku, z inicjatywy rządu dokonano wyłomu w PPS, z którego odciągnięto warszawską organizację partyjną, kierowaną przez Rajmunda Jaworowskiego, co pchnęło resztę partii w stronę opozycyjnej koalicji Centrolew. Mimo tego wszystkiego PPS nie przystał do komunistów-internacjonalistów, których obok klerykalno-konserwatywnej Endecji, nadal uznawał za największe zagrożenie dla narodu polskiego.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

W 1948 PPS został włączony w obręb Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, gdzie także działały ośrodki ciążące ku nacjonalizmowi. W II połowie lat 50. była to koteria natolińczyków, natomiast w latach 60. kontynuowała ich działalność orientacja tzw. partyzantów skupionych wokół Mieczysława Moczara. W dekadzie lat 80. powstało z kolei Zjednoczenie Patriotyczne „Grunwald”. Frakcja narodowa głosiła swoisty etos kombatancki z elementami nacjonalizmu. Nacjonalizm ten był skierowany głównie przeciw Niemcom, Ukraińcom, a także Żydom, którym przypisywano decydującą rolę w represjach stalinowskich w Polsce. Swym internacjonalnym rywalom zarzucano jeśli nie osobisty w nich udział, to przynajmniej rodzinne związki z prześladowcami. W sposób bardziej skryty kierowali również swoją wrogość wobec Rosjan, a walczących z Niemcami w okupowanej Polsce komunistów przeciwstawiali spadochroniarzom przybyłym w 1944–1945 „w szynelach” wraz z wojskami sowieckimi. Przedstawiali się jako narodowi komuniści, stojący w opozycji do „kosmopolitycznych” i „liberalnych” puławian, a także późniejszych komandosów, którzy jako studenci (częstokroć dzieci puławian) udzielali się w wydarzeniach z 1968 r.

Syjonizm socjalistyczny

Rozwój żydowskich partii lewicowych przed 1948 rokiem

W 1862 roku Moses Hess zaproponował budowę w Palestynie państwa socjalistycznego. Myśl tę kontynuował Dow Ber Borochow, założyciel narodowo-lewicowej partii Poalej Syjon w 1897 r. Z kolei Aharon David Gordon, będący pod wpływem europejskiego romantycznego nacjonalizmu, zaproponował tworzenie towarzystw żydowskich chłopów. Zarówno Borochow, jak i Gordon mieli duży wpływ na utworzenie wzorcowego kibucu Deganja Alef w 1909 roku, na którego wzór powstały też inne. Jednym z pierwszych działaczy socjalizmu syjonistycznego na terenie Palestyny był Josef Trumpeldor, który zginął w trakcie obrony żydowskich osiedli w Tel Chaj przed oddziałami arabskimi, przez co stał się zarówno ikoną lewicowych syjonistów, jak i żydowskim bohaterem narodowym. Lewicowy odłam syjonizmu uzyskał w latach 30. przewagę nad syjonizmem klasycznym (ogólnym) i religijnym, którą utrzymał w Izraelu do lat 70., ale znaczącym nurtem jest do dziś. W Europie Poalej Syjon wspierała świecką kulturę tworzoną w języku jidysz. Głównym celem partii była budowa socjalistycznego i bezklasowego państwa żydowskiego w Palestynie oraz wprowadzenie autonomii kulturalnej i narodowej w krajach Europy środkowo-wschodniej, gdzie zamieszkiwała największa diaspora żydowska. Powstała w 1919 r. Achdut ha-Awoda kierowana przez Dawida Ben Guriona była połączona z Poalej Syjon – Prawicą w partię Mapai, a od lat 60. tworzy Partię Pracy.

Zdaniem krytyków, już w latach 20. główny nurt syjonistycznego ruchu robotniczego lekceważył swój socjalistyczny program i koncentrował się na nacjonalizmie. Po wojnie sześciodniowej w 1967 roku kilku czołowych socjalsyjonistów założyło „Ruch na Rzecz Wielkiego Izraela” i wzywało do utrzymania świeżo zdobytych obszarów. W 1969 izraelska lewica narodowa wystartowała do Knesetu jako „Lista dla Ziemi Izraela”, a w 1973 ugrupowanie to utworzyło konserwatywno-liberalny Likud. Inni socjaliści, skupieni w Izraelskiej Partii Pracy opowiadali się za poprawą stosunków z Arabami i wycofaniem się z terenów na zachodnim brzegu Jordanu i strefy Gazy. Podpisanie porozumień w Oslo w 1993 roku, stało się milowym krokiem w polityce zagranicznej Partii Pracy premiera Icchaka Rabina i ministra spraw zagranicznych Szimona Peresa. Partia ta w Izraelu stopniowo przyjęła ścieżkę polityczną zbliżoną od innych partii socjaldemokratycznych (między innymi brytyjskiej Partii Pracy), choć pod kierownictwem Amira Pereca zauważalny jest dalszy dryf partii ku lewicy.

Titoizm w Jugosławii

Jugosławia

Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii pod rządami Josipa Broza Tity (1945-1980) oraz Związek Komunistów Jugosławii, promowały zarówno komunizm, jak i jugosłowiański nacjonalizm (jugoslawizm). Tito otwarcie promował jedność sfederowanych narodów Jugosławii i umacniał suwerenność federacji. Dla ujednolicenia Jugosłowian, rząd forsował koncepcję „braterstwa i jedności”, a różnice kulturowe i językowe miano przezwyciężać poprzez budowę przyjaznych stosunków pomiędzy narodami. Tego rodzaju wielokulturowy nacjonalizm różnił się od prowadzonej przez przedwojenną monarchię jugosłowiańską, polityką asymilacji kulturowej, dającej priorytet Serbom. Tito potępiał wszelki nacjonalizm etniczny, jako oparty na nierówności, wywołujący nienawiść i będący przyczyną wojen. O podziały i konflikty między narodami Jugosławii, ZKJ obwiniał zagraniczny imperializm. Tito budował ścisłe stosunki z państwami o silnej władzy i dążących w podobnym kierunku socjalnacjonalistycznym, takimi jak Egipt Nasera (1954-70), Indie Nehru (1947-64) i Indonezja Sukarno (1949-65), z którymi w 1955 założyła Ruch Państw Niezaangażowanych w zimną wojnę. Mimo prób stworzenia lewicowej i jugosłowiańskiej tożsamości narodowej, historyczne zaszłości pomiędzy narodami pozostały silne i to popularność Tity w dużej mierze utrzymywała państwo w jednym kawałku.

W 1948 roku w ZSRR delegacja jugosłowiańska rozmawiała z Bułgarami o utworzeniu federacji obejmującej wszystkich Słowian południowych. Bułgarzy chcieli federacji Jugosławia+Bułgaria, zaś Tito postulował włączenie Bułgarii na równi z sześcioma dotychczasowymi republikami. Zaraz potem doszło do oficjalnego poróżnienia Tity i Stalina na gruncie politycznym. Tito stwierdził m.in., że „w ZSRR panuje wielkomocarstwowy szowinizm”, „socjalizm w ZSRR przestał być rewolucyjny”, a „WKP(b) jest zwyrodniała”. W 1951 roku podpisano z mocarstwami Zachodu umowę o pomocy militarnej, która w latach 1951–1954 wyniosła 407 milionów dolarów. W 1952 r. Tito podał, że blokada gospodarcza zorganizowana przez Stalina kosztowała Jugosławię 429 milionów USD, a koszt ochrony kraju przed spodziewaną agresją wyniósł 1,4 mld. Titoiści głosili że w okresie budowy socjalizmu, państwo nie może pełnić funkcji molocha, lecz musi stopniowo obumierać, a model ten nazwano „socjalizmem samorządowym”. W 1950 r. parlament poparł ustawę o samozarządzaniu (samoupravljanie: typ niezależnego socjalizmu który eksperymentuje z dzieleniem zysków), w myśl której w przedsiębiorstwach państwowych utworzono samorządy wybierane przez pracowników. W 1953 prawo to uznano za podstawę całego porządku społeczno-gospodarczego w Jugosławii. Reforma miała zapobiec powstaniu tzw. nomenklatury. Partia sprawować miała funkcję organizatora, najaktywniejszego uczestnika i kontrolera polityki, kultury i gospodarki. Jugosłowianie nawiązali tym do demonstracji w Kragujevcu z 1876 r. Program reform zakładał też zwiększenie samorządności w innych, niegospodarczych dziedzinach życia. W latach 50. samorządność sięgała coraz dalej. Jednocześnie rząd zatrzymał realizacje innych eksperymentów i reform (m.in. kolektywizacja rolnictwa). Zwolennicy samorządności chcieli dalszego zmniejszenia etatyzmu i usamodzielnia organizacji samorządowych, a nawet likwidacji partii. Przeciwnicy widzieli zagrożenie dla gospodarki i obawiali się rozgrabienia dochodów przedsiębiorstw przez pracowników. Także państwo miało osłabnąć, gdyż samorządność miała doprowadzić do wzmocnienia separatyzmów narodowych. Ustawa z 1961 określiła zasady dzielenia dochodu, a specjalne komisje miały zapobiegać dowolności w określaniu pensji. Podjęte reformy ułatwiły działalność prywatnych przedsiębiorstw i zniosły wiele ograniczeń dotyczących wolności słowa i wyznania. W 1962 Tito wstrzymał się od kolejnych radykalnych reform, lecz w latach 1965–1967 zdecydowano się na rozluźnienie centralnego planowania, częściową liberalizację handlu, zezwolono na spółki z udziałem kapitału zagranicznego. W roku 1967 Jugosławia zniosła wizy i szeroko otwarła granice dla cudzoziemców.

Tito zajmował neutralne stanowisko w konflikcie dogmatyków z liberałami, uważając że zdominowanie partii przez którąkolwiek z tych frakcji jest równie niebezpieczne dla państwa. Propozycje przekształcenia ZKJ w partię socjaldemokratyczną bez partyjnej dyscypliny, krytykował tak samo jak nadmierny nadzór z jej strony. W latach 1967–1968 wprowadzono kolejne poprawki do konstytucji. Zwiększono rolę rządu federalnego (Związkowa Rada Wykonawcza) i parlamentu (Zgromadzenie Związkowe). Sfederalizowano natomiast strukturę ZKJ, w którym kierunki działania dotąd określał kongres ogólnokrajowy, a odtąd organizacje lokalne. Konstytucja z 1974 cofała liberalizm polityczny, który sprzyjał separatystom. Coraz więcej obywateli deklarowało się jako Jugosłowianie, czego Tito nie pochwalał, gdyż według niego powinni być nimi poprzez swą narodowość (serbskość, chorwackość, słoweńskość). Systematycznie wzrastały nastroje wielkoserbskie i wielkochorwackie dążące do zachowania spoistości Jugosławii, lecz przy zwiększonym udziale kultury swojej narodowości. Towarzyszyło temu ożywienie nacjonalizmów wśród Słoweńców, Albańczyków, Czarnogórców i Macedończyków. Od 1969 roku Związek Komunistów Słowenii lansował budowę samodzielnej Słowenii. Tito promował decentralizację państwa, zarazem opowiadał się za centralizacją samej partii komunistycznej. Z tego względu, jak stwierdził sam marszałek, postrzegano go jako konserwatystę, niemal stalinistę, natomiast jego rywala, nacjonalistę Marko Nikezićia jako postępowego. Marszałek podejmował zdecydowane działania przeciw nacjonalistom-separatystom godzących w jedność państwa. Podczas tzw. Chorwackiej Wiosny w 1971 rząd musiał tłumić zarówno demonstracje w Chorwacji, jak i niepokoje wewnątrz partii komunistycznej. Związek Komunistów Chorwacji uznał, że Jugosławia jest dla nich więzieniem. Rozruchy stłumiono, ale wiele postulatów znalazło swój wyraz w nowej konstytucji, które wzmocniły rolę i obszar zarządzania republik związkowych, które docelowo objąć miały edukację, służbę zdrowia i politykę mieszkaniową. Chorwaci domagali się jeszcze większej niezależności od Belgradu, natomiast Serbowie nie nastawali na spoistość państwa, lecz chcieli większej niezależności ZK Serbii od ZK Jugosławii, uznając że dotychczasowe zmiany były antyserbskie i zostały narzucone przez Chorwatów i Słoweńców. Po kryzysie narodowościowym, Tito wdrażał w partii centralizm demokratyczny i wprowadził zasadę odpowiedzialności najważniejszych działaczy z republik przed prezydium ZKJ. Odsunięto od ważniejszych stanowisk ludzi, którzy dla zyskania lokalnego poparcia posługiwali się nacjonalizmami i zwiększono rolę centrali partyjnej w polityce kadrowej republik co odsunęło w czasie upadek państwa. Po śmierci Tity (dożywotniego prezydenta) w 1980 r. Prezydium SFRJ złożony z przedstawicieli republik i krajów autonomicznych Jugosławii przejął jego kompetencje, a przewodniczący tego organu spośród jego członków co rok zmieniali się rotacyjnie.

Dżucze w Korei

Koreańska Republika Ludowo–Demokratyczna

Czyli samodzielność. Doktryna sformułowana przez Kim Ir Sena i wprowadzona w Korei Północnej. Jej czterema wyznacznikami jest w miarę możliwości, pełna niezależność ideologiczna, polityczna, ekonomiczna i obronna państwa. Nie poleganie na jakichkolwiek zagranicznych wzorach filozoficznych, umowach gospodarczych i politycznych ani sojuszach. W celu realizacji idei dżucze, stosuje się metody, z których najważniejsze są cztery:

1. metoda czonsan-ri – skierowanie dostojników partyjnych i państwowych bezpośrednio w teren, by osobiście doświadczyli warunków, z którymi zmaga się podległa im administracja; nazwa pochodzi od wsi Czonsan-ri, w której sprawy po raz pierwszy doszło do bezpośredniej interwencji najwyższych czynników władzy;
2. teański system pracy – wyprowadzenie zza biurek przedsiębiorstw przemysłowych i innych jednostek produkcyjnych inżynierów i postawienie ich bezpośrednio przy techniku pracującym według ich projektu; nazwa pochodzi od kombinatu metalurgicznego w mieście Tean;
3. ruch czhollima – moralne zaangażowanie pracowników, mające sprzyjać produkcji przez skrócenie wdrażania projektów racjonalizatorskich i nowości technicznych oraz maksymalnej kontroli jakości; nazwa pochodzi od legendarnego skrzydlatego konia Czhollima, który obiega świat w przeciągu doby;
4. uczmy się od cichych bohaterów – ideowe zachęcanie do dokładności i dyscypliny pracy, której wzorem są przodownicy pracy z początków istnienia KRLD.

Po raz pierwszy założenia idei dżucze zostały wyłożone przez Kim Ir Sena w 1955, a w 1972 zostały one wpisane do konstytucji. W latach 60. i 70., utrzymano dość wysoki wzrost gospodarczy. Do wyraźnej zapaści doszło po upadku ZSRR. Współcześnie Korea Północna ma najniższy na świecie Wskaźnik wolności gospodarczej (180 miejsce). Na produkcję wojskową przeznaczane jest około 1/4 PKB, a w czynnej służbie wojskowej jest 20% mężczyzn w wieku 17–54 lat. Przeważającą ilość dóbr obecnych na tamtejszym rynku wytwarzają przedsiębiorstwa państwowe. Struktura gospodarki składała się w 2015 roku z 25,2% rolnictwa, 40,9% przemysłu i 33,9% usług (w 2010 odpowiednio 20,7%, 47,8% i 31,5%). Zaledwie 14% terytorium kraju nadaje się pod uprawę. Rząd odmawia uczestniczenia w międzynarodowym handlu i publikowania danych ekonomicznych, które muszą być szacowane. Ogromne środki są w gospodarce Korei Północnej pochłaniane przez ręczne sterowanie kluczowymi inwestycjami przez przywódców partyjnych, którzy niejednokrotnie wydawali polecenia sprzeczne bądź absurdalne z perspektywy technicznej lub ekonomicznej. Centralnie planowana gospodarka prowadzi oficjalnie darmową dystrybucję racji żywnościowych, mieszkań, ochrony zdrowia i szkolnictwa. System podatkowy został zniesiony w 1974 roku. Po roku 2010 władze Korei Północnej zaczęły dopuszczać prywatną działalność gospodarczą.

Kemalizm w Turcji

Na kemalizm (Atatürkçülük) składa się 6 zasad stanowiących podstawę polityki Mustafę Kemala Atatürka, pierwszego prezydenta Turcji (1923-38). Są to:

1. republikanizm – sprzeciw wobec despotyzmu;
2. równość i rządy ludu – sprzeciw wobec podziałom społecznym oraz dążenie do rządów wyrażających wolę ludu;
3. sekularyzm – wyłączenie religii z organów politycznych państwa;
4. reformizm – zakłada unowocześnianie struktur państwa oraz otwarcie na rozwój i nowe ideologie;
5. nacjonalizm – jednoczy wszystkich obywateli, którzy są równi bez względu na ich religię czy pochodzenie etniczne;
6. etatyzm – interwencjonizm państwowy w gospodarce.

W 1937 roku parlament turecki zaakceptował powyższe zasady. Najważniejszym filarem kemalizmu jest w Turcji armia, która już czterokrotnie obalała rządy konserwatystów, nazbyt podbudowujących pozycję duchowieństwa i ideologii islamskiej, co zagrażało świeckiemu charakterowi państwa i sojuszowi z Zachodem.

Wszelkie działania władz tureckich w latach 20. i 30. miały na celu stworzenie państwa i społeczeństwa według nowoczesnych wzorców europejskich, chroniącego przy tym swą suwerenność i integralność terytorialną. Podstawowym celem było utrzymanie pełnej niezależności kraju (gospodarczej, finansowej, prawnej, wojskowej, kulturalnej). Wprowadzono liberalne i wolnościowe reformy, westernizujące kulturę turecką, oraz modernizujące gospodarkę, system prawny i socjalny. Głębokie reformy z tego okresu były kontynuacją wysiłków modernizacyjnych z czasów sułtanatu, miały jednak rewolucyjny charakter. W 1924 r. zniesiono kalifat i oddzielono religię od państwa, rozwiązano sądy szariatu (pierwszy taki przypadek w świecie islamu), zakazano poligamii, zamknięto szkoły religijne i ujednolicono oświatę (do edukacji dopuszczono kobiety). W 1925 rozwiązano bractwa religijne i skonfiskowano ich mienie, zakazano publicznego noszenia fezów i tradycyjnych nakryć głowy (urzędnicy państwowi zobligowani zostali do noszenia europejskich strojów), w 1926 wprowadzono nowy kodeks karny, a także kodeks handlowy i prawa cywilnego opierając się na wzorach zachodnich, wdrożono kalendarz gregoriański w miejsce arabskiego kalendarza księżycowego, w 1928 alfabet arabski zastąpiono łacińskim i usunięto z konstytucji przepis nadający islamowi status religii państwowej, w 1930 przyznano kobietom lokalne prawa wyborcze (w 1934 w pełni zrównano prawa polityczne kobiet i mężczyzn, wyprzedzając tym część krajów Europy). W tymże 1934 roku sekularyzowano kościół Hagia Sophia, zakazano pielgrzymek do Mekki, publicznego noszenia szat i symboli religijnych, a także używania tytułów religijnych i osmańskich, a wprowadzono nieużywane tam dotąd nazwiska. W 1935 ustanowiono też dzień wolny w niedzielę zamiast tradycyjnego w islamie piątku.

Społeczeństwo miało być zlaicyzowane, a za element tożsamości, w miejsce islamu przyjęto nacjonalizm wzorowany na modelu francuskim (identyfikacja z państwem), z uwagi na liczne mniejszości narodowe. Ponieważ wprowadzane odgórnie przez elity wojskowe i cywilne (tzw. Białych Turków) reformy napotykały opór społeczny, zwłaszcza na prowincji, władze uznały, że jest za wcześnie na demokrację i zwalczały ugrupowania opozycyjne. Pomimo parlamentarnej fasady, ustrój polityczny Turcji był dyktaturą prezydenta Kemala Paszy i utworzonej przez niego w 1919 r. Republikańskiej Partii Ludowej (CHP), która rządziła autorytarnie w ramach systemu jednopartyjnego. Dyktaturę tę ustanowiono po islamskiej rebelii w 1924, parlamentarnej próbie sił (wyłamanie się z CHP formacji konserwatywno-liberalnej) i po próbie zamachu na życie Atatürka w 1926. Wykrycie powiązań rozłamowców z islamistami pozwoliło na delegalizację ich partii. Premierem od 1925 do 1937 był İsmet İnönü, a do 1939 Dżelal Bajar. W gospodarce forsowano interwencjonizm, przygotowywano plany 5-letnie, dążono do zrównoważonego rozwoju i eliminacji obcego kapitału. Znacjonalizowano branżę tytoniową opanowaną dotąd przez Francuzów. Wielki kryzys skutkował utworzeniem banku centralnego i wprowadzeniem kontroli nad kursami walut. Polityka zagraniczna Republiki Tureckiej, również została nakreślona przez Atatürka, a wyraża ją maksyma pokój w kraju, pokój na świecie, pochodząca z jego przemówienia z 1931 roku. Starano się utrzymywać poprawne relacje ze wszystkimi sąsiadami i mocarstwami, by zapewniając sobie pokój, mieć wolną rękę w niełatwej modernizacji (przyczyniło się to do upowszechnienia w społeczeństwie nastrojów izolacjonistycznych i pacyfistycznych). Choć wysuwano roszczenia do Mosulu, nie chciano zadrażnień z Londynem (Irak stanowił brytyjskie terytorium mandatowe), jednak w 1939 udało się odzyskać syryjską (mandat francuski) Aleksandrettę. W 1929 Turcja przystąpiła do paktu Brianda-Kellogga, w 1932 do Ligi Narodów, w 1934 do Ententy Bałkańskiej, a w 1937 do Paktu Saadabadzkiego. W czasie II wojny światowej Turcja, pomimo nacisków, dopiero 23 lutego 1945 przystąpiła do Aliantów, co pozwoliło jej znaleźć się w gronie zwycięzców. Po wojnie rosnące zagrożenie ze strony ZSRR pchnęło Turcję ku Zachodowi. W 1949 Turcja przystąpiła do Rady Europy, a w 1952 – do NATO. W 1954 współtworzyła Pakt Bałkański (z Grecją i Jugosławią), a w 1955 Pakt Bagdadzki.

W latach 40. i 50. kraj uzyskał pomoc finansową (doktryna Trumana i plan Marshalla), za co wymuszono na kemalistach ustępstwa wobec opozycji. Zarejestrowano opozycyjne partie i dopuszczono je do wyborów. W obliczu trudnej sytuacji gospodarczej uchwalono ograniczoną reformę rolną. W 1950 r. władzę przejęła założona w 1945 przez byłego premiera Dżelala Bajara Partia Demokratyczna (DP), a Bajar został prezydentem. Dokonała ona zwrotu ku narodowo-islamskiemu konserwatyzmowi. Aktywizowały się bractwa i ruchy religijne, które rosły w siłę w gospodarce, polityce i sferze społecznej, wprowadzono religię do szkół, usunięto bariery w budowie meczetów. Okres prosperity lat 50. łączył się jednak z rosnącym zadłużeniem i postępującymi prześladowaniami inteligencji.W 1960 r. doszło do wojskowego zamachu stanu dla przywrócenia zasad kemalizmu. Trybunał skazał na karę śmierci premiera Adnana Menderesa i dwóch jego ministrów za sprowokowanie pogromu w Stambule, a także defraudację, a Bajara na dożywocie (amnestionowany w 1964). DP zdelegalizowano. W referendum przyjęto nową konstytucję, wprowadzono ordynację w wyniku której parlament był rozdrobniony. Po wyborach w 1961 powstał rząd koalicyjny kemalistowskiej CHP z konserwatywną Partią Sprawiedliwości (AP), wywodzącą się z DP, a premierem został kemalista İsmet İnönü (po raz drugi). W 1964 zwycięstwo w wyborach odniosła AP, a wicepremierem i premierem został Süleyman Demirel. Gospodarka rosła za sprawą dynamicznej klasy średniej, elementu planowania i gastarbeiterów pracujących w Niemczech. Jednak rosło znaczenie ugrupowań skrajnych: islamiści (Partia Ładu Narodowego), komuniści (Turecka Partia Robotnicza, Młodzież Rewolucyjna) i nacjonaliści (Szare Wilki). W 1971 po kolejnym przewrocie wojskowym i w warunkach ogólnego kryzysu rząd upadł. Nowy gabinet koalicyjny pod nadzorem armii podjął próby uzdrowienia sytuacji politycznej i wyprowadzenia kraju z kryzysu gospodarczego. W 1973 zwycięstwo wyborcze odniosła kemalistyczna CHP, ale pomimo sukcesu premiera Bülenta Edżewita, jakim było zajęcie północnego Cypru w 1974, przyśpieszone wybory wygrała AP i powrócił Demirel. Rządy były niestabilne (trwały średnio rok), narastała fala terroru ze strony radykałów, a gospodarka popadała w kryzys.

Po następnym puczu w 1980 r. władzę przejęła Rada Bezpieczeństwa Narodowego z generałem Kenanem Ewrenem. Władze wojskowe zawiesiły konstytucję i parlament, ogłosiły w 1981 rozwiązanie wszystkich partii politycznych i zawieszenie działalności związków zawodowych, a w 1983 na mocy ustawy powstały nowe partie polityczne (wprowadzono m.in. 10% próg wyborczy). Także związki zawodowe wznowiły działalność na nowych warunkach. Uwięziono większość działaczy lewicowych, a w armii i części administracji dominującą pozycję zyskali nacjonaliści kemalistowscy, korzystający z fundamentalizmu sunnickiego. Wybory wygrała centroprawicowa Partia Ojczyźniana (AnaP), a premierem (od 1989 prezydentem) został Turgut Özal. W 1984 roku rozpoczęła się zbrojna rebelia kurdyjska na czele z Partią Pracujących Kurdystanu Abdullaha Ödżalana, trwająca do dziś, z powodu konstytucyjnej zasady niepodzielności państwa. Napięcia wzrastały też w relacji ze sprzyjającym kemalistom alewitami, którym Szare Wiki urządziły w Kahramanmaraş pogrom w 1978, a w 1993 zginęło 37 uczestników alewickiego festiwalu kulturalnego, w wyniku ataku podburzonego tłumu na hotel w Sivas. W 1993, po upływie 10 letniego zakazu działalności, do władzy powrócił Sülejman Demirel, na czele konserwatywnej i wolnorynkowej Partii Słusznej Drogi (DYP). Do 2000 r. był prezydentem, jednak premierem w 1996 został Nedżmettin Erbakan z proislamskiej i antyzachodniej Partii Dobrobytu (RP). Wobec tego znów do gry wkroczyło wojsko i w 1997 rząd upadł. RP zdelegalizowano, doprowadzając do jej podziału na umiarkowaną Partię Sprawiedliwości i Rozwoju (AKP) i radykalną Partię Cnoty. Na stanowisko premiera powrócił Mesut Jylmaz z DYP. Od 1999 do 2002 premierem był Bülent Edżewit. Stanowisko to piastował już krótko w latach 70. Był wtedy kemalistą, a od 1987 przewodził centrolewicowej, prozachodniej Demokratycznej Lewicy. Po nim władzę objęła AKP. Premierem został w 2003 Redżep Erdoan (od 2014 prezydent), następnie Ahmet Dawutolu.

Kemalizm określa nie tylko politykę państwa, ale też społeczny ład i zasady życiowe, które powinien przyswoić sobie każdy obywatel, co było wymuszone porzuceniem poprzedniego, islamskiego modelu społecznego. Długo tureccy politycy musieli kierować się kemalizmem, a zarzut działania niezgodnego z tym duchem stanowił poważne oskarżenie. Każda działalność gospodarcza, winna mieć na celu prócz zysku, także wartości społeczne. Najsilniejszym oparciem dla idei kemalizmu i świeckości stanowiło w Turcji wojsko, gwarantujące jego kontynuację nawet podczas niesprzyjających układów politycznych, czemu dało dowód dokonując czterech zbrojnych interwencji w 1960, 1971, 1980 i 1997 roku. Przez lata stronnictwo kemalistów osłabło w wyniku skostnienia systemu i niechęci do reform w warunkach ogólnego kryzysu, co udało się wykorzystać umiarkowanym islamistom z AKP. Dokonali oni przekształceń gospodarczych, umacniających pozycję konserwatywnych mieszkańców Anatolii (tzw. Czarni Turcy, baza wyborcza i ekonomiczna antykemalistów). Poparcie społeczne zyskali też ograniczając biurokrację i korupcję (sam Erdoğan, od czasów gdy był burmistrzem Stambułu, uchodzi za człowieka nieskorumpowanego), a także systematycznie nasycając armię swoimi zwolennikami. Wojskowi dążyli do utrzymania bliskich związków z USA, także poprzez działania zakulisowe (głębokie państwo). Jednak prezydent chcąc rozluźnić więzy łączące Turcję z Zachodem dokonał w 2016 r. masowych aresztowań wśród zasiedziałych urzędników, policjantów, sędziów, nauczycieli i innych przedstawicieli elit białotureckich. O próbę puczu oskarżono Fethullaha Gülena, ale przy okazji rozprawiono się z kemalistami. Przypuszcza się, iż w próbie przewrotu mogli udzielić się Amerykanie, chcący utrzymać w Turcji władze prowadzące politykę zgodną z interesami Waszyngtonu. Sygnałem do działania miała być próba prowadzenia elastycznej polityki przez Ankarę (taktyczne zbliżenie z Rosją) i jej dążenie do umocnienia swej pozycji na Bliskim Wschodzie. Początkowo konserwatyści byli bardziej otwarci na Kurdów i inne mniejszości od zatwardziałych, kemalistowskich strażników niepodzielności kraju, lecz w 2015 r. rozpoczęli nową wojnę z PKK i pozostałymi Kurdami, którzy związku z ofensywą Państwa Islamskiego w Syrii i Iraku, zyskiwali coraz większe wsparcie Stanów Zjednoczonych, co Ankara uznała za grożące secesją wschodniej Turcji. Opozycja i media ujawniające afery w AKP są coraz bardziej zdecydowanie zwalczane, co oznacza, że role kemalistów i islamistów się odwróciły. Rosnący w siłę Czarni Turcy, wywodzą się spośród tzw. tygrysów Anatolii, reprezentujących 7 miast: Denizli, Gaziantep, Kayseri, Bursę, Konyę, Kodżaeli i wspomniane już Kahramanmarasz.

Szczegółowe mapy ilustrujące rozmieszczenie grup etnicznych.k, oraz wyznań religijnych.k na obszarze Bliskiego Wschodu.

Front Narodowy w Iranie

Iran

Front Narodowy był szerokim sojuszem politycznym nacjonalistów, socjalistów, liberałów i islamistów, zawiązanym w 1949 roku. Jego lider Mohamad Mosadek dążył do osłabienia w Iranie absolutnej władzy szacha i demokratyzacji kraju. Zmierzał do głębokich reform społecznych, redukcji brytyjskich wpływów na politykę wewnętrzną i przejęcie kontroli nad krajowymi zasobami ropy naftowej z rąk Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej.

Po wyborczym zwycięstwie FN, w kwietniu 1951 roku Mosadek został premierem. Jego rząd wprowadził szereg reform społecznych, fabrykanci musieli płacić pracownikom świadczenia chorobowe i powypadkowe, a chłopów uwolniono od pańszczyzny odrabianej na rzecz panów feudalnych. Mosadek wprowadził wolność słowa i zgromadzeń, zalegalizował działalność organizacji lewicowych i zapoczątkował działania zmierzające do reformy rolnej. Rozpoczęto proces demokratyzacji kraju i podjęto próbę ograniczenia siły monarchii, m.in. poprzez odebranie władcy zwierzchnictwa nad armią. Z powodu dążeń do budowy państwa świeckiego i oddzielenia kleru od władzy, Front Narodowy opuścili islamiści, ale mimo tego, w wyborach z 1952 FN odniósł ogromne zwycięstwo.

Bazując na umowach jakie zawierały koncerny amerykańskie, Mosadek zaproponował Londynowi podział zysków z ropy po połowie. Z powodu nieustępliwości Brytyjczyków, już w maju 1951 doszło do nacjonalizacji Anglo-Irańskiej Kompanii Naftowej i jej rafinerii w Abadanie (kontrakt wygasał dopiero w 1993 r.). W odpowiedzi Wielka Brytania wycofała techników z rafinerii, nałożyła embargo na handel z Iranem i rozpoczęła blokadę ich portów. Spadek produkcji i sprzedaży ropy spowodował brak wpływów do budżetu i zagrożenie przeprowadzonych reform. W październiku 1952 Mosadek zerwał napięte stosunki z Londynem i wydalił angielskich dyplomatów i agentów. Brytyjczycy chcąc wciągnąć do rozgrywki Stany Zjednoczone, przekonali prezydenta Eisenhowera, że w Teheranie do przejęcia władzy szykują się komuniści. Wobec tego, jak tylko zakończyła się wojna w Korei, CIA przeprowadziła zamach stanu i w sierpniu 1953 obaliła rząd Mosadeka przywracając absolutyzm szacha Pahlawiego.

Naseryzm w Egipcie

Egipt

Prezydent Egiptu Dżamal Naser objął władzę w 1952 roku w wyniku przewrotu wojskowego i początkowo nie wykazywał tendencji lewicowych. Naseryzm zaczął kształtować się dopiero pod wpływem wydarzeń politycznych (odmowa przez Zachód wsparcia finansowego planowanych inwestycji) i swe oblicze zmieniał do samej śmierci Nasera w 1970. Swoje poglądy gospodarcze Naser określał mianem spółdzielczego socjalizmu demokratycznego, nie wykluczającego własności prywatnej, ale zakładającego współpracę wszystkich grup społecznych, wzmocnienie sektora państwowego. Egipt nie miał wzorować się na systemie wschodnim, ani zachodnim. Dla islamu widział miejsce w społeczeństwie, opowiadał się jednak przeciw fundamentalizmowi. W latach 1955–1956 w Egipcie zlikwidowano sądownictwo wyznaniowe i odtąd funkcjonowały wyłącznie sądy świeckie. W 1956 prezydent ogłosił nacjonalizację Towarzystwa Kanału Sueskiego. Wroga akcja wojskowa Francji i Anglii mających udziały w kanale dodatkowo odstręczyła go od Zachodu. Od 1957 roku, wraz z zacieśnianiem kontaktów z blokiem wschodnim, Naser wycofywał się z polityki zwalczania komunistów. Przejęto 55 przedsiębiorstw brytyjskich i francuskich. W latach 1960–1961 nacjonalizacja objęła cały sektor bankowy, przemysł ciężki i żeglugę. Równocześnie kierowano uzyskiwane kredyty zagraniczne na rozbudowę przemysłu. Później Naser kontynuował politykę nacjonalizowania przemysłu i rolnictwa. Od 1962 szkolnictwo na poziomie podstawowym było bezpłatne (od 1963 – na wszystkich poziomach). Na Narodowym Kongresie Sił Ludu Pracującego w 1962 r. potępił „wrogów ludu”. Kongres ten przyjął napisany przez Nasera manifest, w którym uznano socjalizm za najlepszą drogę dla państw rozwijających się. Równocześnie odrzucono dyktaturę proletariatu lub jakiejkolwiek innej klasy, rezygnowano z powszechnej nacjonalizacji środków produkcji, zapowiadając jednak wiodącą rolę państwa w gospodarce. Podkreślono też wiarę w Boga i wszystkich jego proroków i pozytywnie odniesiono się do nacjonalizmu, gdyż jedność wszystkich Egipcjan także stanowi naseryzm. W 1964-65 odbyły się trzy panarabskie konferencje (w Kairze, w Aleksandrii i w Casablance), których inicjatorem był prezydent Egiptu, a głównym tematem obrad – zagrożenie dla państw arabskich ze strony Izraela.

W polityce zagranicznej Naser głosił program panarabski, z akcentami panislamskimi, nie wyrzekając się zarazem nacjonalizmu egipskiego. Naser stał się jednym z przywódców Ruchu Państw Niezaangażowanych. Wszystkie kraje ruchu miały zachowywać neutralność i nie przystępować do międzynarodowych paktów militarnych. Początkowo Naser nie był wrogiem Izraela, ale zmieniło się to po aferze Lawona. Odtąd Egipt wspierał antyizraelskie wystąpienia bojówek palestyńskich. Sprzeciwiał się powstaniu Paktu Bagdadzkiego, gdyż prowadził on do nadmiernego wzrostu znaczenia Iraku, głównego konkurenta Egiptu do przywództwa w świecie arabskim. W styczniu 1959 powstała Zjednoczona Republika Arabska, proklamowana po blisko rocznych przygotowaniach. Jednoczyła ona Egipt i Syrię, docelowo miała być pierwszym krokiem ku panarabizmowi, zaś Naser wycofywał się z głoszonych wcześniej haseł egipskiego nacjonalizmu. Głosił jedność myśli wszystkich Arabów, która była konsekwencją posługiwania się wspólnym językiem, jak również jedność ich historii i świadomości. Unia z Syrią okazała się jednak polityczną porażką, gdyż już po dwóch latach Syria postanowiła ją zerwać. Przyczyną takiego stanu rzeczy były egipskie dążenia do zdominowania partnera i forsowanie socjalistycznych rozwiązań w gospodarce, niepopularnych w Syrii. Syryjskie elity gospodarcze negatywnie postrzegały naserowski socjalizm i reformy godzące w ich pozycję. Niekorzystna dla trwałości związku była również marginalizacja byłej Partii Baas, najpoważniejszej syryjskiej siły politycznej popierającej związek z Egiptem (jedyną partią z ZRA miała być Unia Narodowa). W 1962 rozwiązano UN, którą zastąpiła Arabska Unia Socjalistyczna (AUS). Kierownictwo tej partii było wskazywane osobiście przez prezydenta, a znaczące wpływy w organizacji mieli dawni wojskowi. Od 1964 jedynie jej członkowie mogli kandydować do nowego organu ustawodawczego – Zgromadzenia Ludowego. Nowa konstytucja, jeszcze mocniej akcentująca socjalizm, przewidywała oddanie robotnikom i chłopom połowy miejsc we wszystkich wybieralnych organach państwowych. Równocześnie zachowywała sektor prywatny w gospodarce, obok spółdzielczego i państwowego.

Godło ZRA (1958-1971)

Apel króla Arabii Saudyjskiej i szacha Iranu z 1965 o wspólną walkę krajów muzułmańskich z syjonizmem, imperializmem i komunizmem, a przy okazji potępiający socjalizm, Naser odczytał jako godzący w niego samego. W 1966 przemawiając do studentów egipskich w ZSRR prezydent odrzucił walkę z Izraelem z pobudek religijnych, uznał jednak przeciwstawienie się mu za obowiązek „postępowych sił arabskich”, którymi w jego ocenie obok Egiptu były Syria, Algieria i Irak. W 1967 Egipt przegrał wojnę 6-dniową, a w latach 1968–1970 toczył z Izraelem wojnę na wyczerpanie. Do końca życia Naser próbował zachować pozycję Egiptu jako państwa wiodącego w świecie arabskim. W różnym stopniu system rządów Nasera naśladowany był przez prawie wszystkie republiki arabskie; Algierię, Syrię, Irak, Tunezję, Jemen, Sudan i Libię. Pierwszy prezydent Algierii Ahmad Ben Bella, był zagorzałym naserystą. W imię panarabizmu Abdullah Sallal i jego rebelianci wypędzili z Jemenu Północnego monarchę. Idee Nasera miały wpływ na rewolucję iracką w 1958 i zamach stanu w Syrii w 1963. Muammar Kadafi, który w 1969 roku obalił w Libii monarchię, uważał Nasera za bohatera i dążył do tego, by zostać jego następcą jako nieformalny przywódca świata arabskiego. W 1969 władzę w Sudanie przejął kolejny zwolennik Nassera, Dżafar Numajri.

Jego następca Anwar Sadat, choć należał do organizacji Wolnych Oficerów i był lojalny wobec Nasera, podkreślał swe przywiązanie do islamu, wycofując się tym samym z koncepcji naseryzmu. Pragnął zachować religię pod kontrolą państwa, jednak ogólna demokratyzacja kraju na to nie pozwalała. Dla utrzymania autorytetu Sadat musiał stale ponawiać zapowiedzi nowej wojny z Izraelem i odbicia utraconego w 1967 Synaju, zarazem części oficerów nie odpowiadała zależność od ZSRR. Powoli liberalizowano system polityczny. Zliberalizowano też gospodarkę (infitah – otwarcie), ale szybki wzrost populacji i narastający kryzys gospodarczy sprzyjał opozycji. Po masowych zamieszkach spowodowanych uwolnieniem cen, Sadat nie wycofał się z reform, ale stał się ostrożniejszy. W 1977 podpisał pokój z Izraelem, co napotkało na nieprzychylną reakcję państw arabskich i było przyczyną zamachu na jego życie. Od 1979 relacje prezydenta z organizacjami muzułmańskimi ulegały stopniowemu pogorszeniu. Antyrządowe wystąpienia organizowało Bractwo Muzułmańskie, a Sadat oskarżał ich o mieszanie religii z polityką. W 1979 zlikwidowano, radykalnie islamistyczną Unię Studencką. Zwalczano radykałów, jednocześnie zwiększając rolę prawa religijnego w życiu publicznym. Szariat miał być głównym źródłem prawa, a nie tylko jednym ze źródeł; zachowano także akcenty wyraźnie naserowskie oraz podstawowe prawa obywatelskie. Po zmianach w ordynacji, jedna osoba mogła ubiegać się o prezydenturę nieograniczoną ilość razy, a nie tylko dwukrotnie. W 1978 Sadat przekształcił AUS w Partię Narodowo-Demokratyczną, która dominowała także po jego zabójstwie w 1981 i objęciu władzy przez Hosniego Mubaraka.

Stan wyjątkowy ogłoszony po śmierci Sadata trwał 30 lat, ale po zdławieniu opozycji islamistów kurs uległ liberalizacji, nawiązując do działań poprzednika. W ekonomii Mubarak kontynuował politykę otwarcia. Najważniejsze dochody państwa pochodziły z Kanału Sueskiego oraz z eksportu ropy naftowej. Załamanie się koniunktury naftowej w 1986 było poważnym ciosem dla gospodarki. W polityce społecznej Mubarak, kontynuując politykę Sadata wycofywał się stopniowo z naserowskich programów pomocy socjalnej, bezskutecznie dążąc do równowagi budżetowej. Wobec rosnącego zasięgu ubóstwa, nie uniknął niepokojów społecznych, jak te w Kafr ad-Dawwarze w 1984 przeciwko podwyżkom cen żywności. W latach 80. XX wieku Egipt pozostawał uzależniony od pomocy zagranicznej, a jego zadłużenie zagraniczne szybko rosło. Mimo uzależnienia od USA i budowy ich bazy w Ras Banas, kraj wciąż działał w Ruchu Państw Niezaangażowanych. W 1985 Mubarak ogłosił ponowne przejęcie przez państwo kontroli nad meczetami. Nie zgodził się na wzmocnienie roli szariatu w ustawodawstwie egipskim i starał się nie dopuścić do dyskryminacji miejscowych chrześcijan.Zabraniał radykalnym muzułmanom otwartej agitacji, ale też zaostrzył cenzurę obyczajową i ograniczył aktywność organizacji feministycznych. Odmawiając zwiększenia roli religii w życiu politycznym, Mubarak krytykował niektóre partie opozycyjne za brak przywiązania do islamu, rząd finansował uroczystości religijne, a prezydencka partia wydawała pismo o profilu umiarkowanie konserwatywnym. Wygrywając zwolenników świeckiego państwa przeciw organizacjom islamskim i podsycając konflikt między muzułmanami radykalnymi i umiarkowanymi, Mubarak utrzymywał równowagę społeczną. Dzięki poparciu Iraku z wojnie z Iranem, odnowił zerwane po porozumieniu z Izraelem, stosunki dyplomatyczne z innymi Arabami. W 1991 Egipt przystąpił do MFW i porozumiał się z Bankiem Światowym. W ich następstwie Egipt całkowicie uwolnił ceny, radykalnie zmniejszył wydatki publiczne, sprywatyzował ponad 300 zakładów i zniósł ograniczenia w handlu międzynarodowym. W zamian BŚ zgodził się umorzyć połowę zadłużenia kraju. Rezultatem była poprawa wskaźników makroekonomicznych przy równoczesnym zubożeniu społeczeństwa. Wzmocniło to opozycję islamistów, dążących do obalenia państwa świeckiego. W kolejnych wyborach prezydenckich, Naser, Sadat i Mubarak regularnie otrzymywali ponad 90% głosów. W styczniu 2011 roku przeciwko rządom prezydenta Mubaraka i ogólnej sytuacji w kraju wybuchły masowe protesty społeczne.

W 2012 prezydentem został Muhammad Mursi z islamskiej organizacji religijno-politycznej Bracia Muzułmańscy oraz Partii Wolności i Sprawiedliwości, ale rok później został obalony przez wojsko, dążące podobnie jak w Turcji, do zachowania świeckiego charakteru państwa, a prezydentem (w 2014) został generał Abdel Sisi.

Baasizm w krajach arabskich

Baas (Odrodzenie) – Partia Socjalistycznego Odrodzenia Arabskiego (arab. Hezb al-Baas al-Arabi al-Isztiraki) działała w takich krajach jak Irak, Syria, Liban, Jordania, Egipt, Sudan, Jemen. Głosiła istnienie wspólnego narodu arabskiego (bez względu na wyznanie) i dążenie do jego zjednoczenia. Baasizm według swego twórcy Michela Aflaka łączył islam (rozumiany jako dobry duch ludzkości) i socjalizm (isztirakijja – rozumiany jako humanizm i wyzwolenie, także ekonomiczne). Wzorując się na Turcji, baasiści postulowali świeckość państwa Arabów. Istniejące podziały polityczne i administracyjne uznano za rezultat polityki imperializmu i miejscowych reakcyjnych interesów. Partia Baas szybko po swoim powstaniu znalazła zwolenników w całym świecie arabskim (szczególnie popularna wśród niższych warstw społecznych, mniejszości religijnych dyskryminowanych przez sunnicką większość, uczniów, aparatu biurokratycznego powstającego na potrzeby urbanizacji i gospodarczego interwencjonizmu). Od początku jednak różnice między społecznościami arabskimi w poszczególnych krajach okazywały się zbyt poważne, by w pełni skoordynować działalność lokalnych komórek partyjnych. Początkowo w programie partii znajdowały się wyraźne akcenty rewolucyjne, które w późniejszych dziesięcioleciach zastąpiono ogólniejszymi wezwaniami do zwalczania korupcji i walki o sprawiedliwość społeczną.

Partia Baas w Syrii

Syria

Baas powstała w Damaszku w 1947 r. w wyniku zjednoczenia Partii Odrodzenia Arabskiego Michela Aflaka i Salaha Bitara oraz Arabskiej Partii Socjalistycznej Akram al-Hauraniego. W czasie dyktatury Adiba Sziszaklego w 1952 zdelegalizowano wszystkie partie polityczne w Syrii. Po jego obaleniu w 1953 r. Baas stała się najważniejszą siłą polityczną kraju, ale o ten sam elektorat konkurowały inne ugrupowania, m.in. komuniści. Wobec tego rządząca Baas poparła koncepcję unii z Egiptem prezydenta Nasera. W 1958 pośpiesznie utworzono Zjednoczoną Republikę Arabską. Po tym wydarzeniu Baas oficjalnie zakończyła działalność w Syrii, nazwanej Prowincją Północną, gdyż całe życie polityczne miało skupiać się w jedynej w ZRA partii – Unii Narodowej. Aflak i Bitar weszli do rządu Nasera. Z czasem byli jednak coraz bardziej marginalizowani. Gdy w wyborach do lokalnych Rad Narodowych w 1959 baasiści ponieśli klęskę, Naser pozbawił Syryjczyków stanowisk rządowych. Taki przebieg wydarzeń doprowadził do rozczarowania unią wśród syryjskich elit politycznych, jak i niższych rangą działaczy dawnej Baas. Spadła również popularność twórców partii, Aflaka i Bitara których też obarczono winą. Syryjscy wojskowi o baasistowskich poglądach w 1960 utworzyli tajną organizację – Komitet Wojskowy. Liderem grupy był początkowo pułkownik Muhammad Umran, poza nim znaleźli się majorzy Salah Dżadid oraz Ahmad al-Mir oraz kapitanowie Hafez Asad i Abdel Dżundi. Asad, Umran i Dżadid byli alawitami, a Mir i Dżundi – ismailitami, więc wszyscy należeli do mniejszościowych, muzułmańskich grup religijnych i już przed 1958 działali w partii Baas. Początkowo grupa nie planowała samodzielnie przejąć władzy w Syrii. Zamierzała jedynie działać na rzecz odbudowy partii Baas, zachowania i przekształcenia unii z Egiptem oraz obalenia w Syrii dotychczasowego porządku polityczno-społecznego. Obserwując narastanie antyunijnych nastrojów w rodzinnym kraju pod nieformalnymi rządami egipskiego marszałka Hakima Amira oraz kierującego służbami bezpieczeństwa Hamida Sarradża, uznała obronę związku z Egiptem za swoje najważniejsze zadanie. Istnienie egipsko-syryjskiego państwa zakończył zamach stanu Karima Nahlawiego w 1961.

Godło Syrii od 1980

Baas objął władzę po przewrocie w 1963 roku. Na czele kraju stanęli baasiści i naseryści, ale po miesiącu ci drudzy zostali usunięci. Gen. Amin Hafez przeprowadził nacjonalizację zasobów ropy naftowej oraz banków. Zacieśnił relacje z ZSRR i wspierał partyzantkę palestyńską Jasira Arafata. Przystąpił do parcelacji wielkich majątków ziemskich. W kwietniu 1964 stłumił powstanie sunnickie. Hafez stopniowo tracił poparcie wewnątrz partii przez ciągłe czystki i nieudolne mediacje pomiędzy frakcjami. W 1966 kolejny przewrót zorganizował gen. Salaha Dżadida z lewicowego skrzydła partii. Doszło do umocnienia pozycji wojska, w którym dominowali alawici. Po klęsce w wojnie sześciodniowej z Izraelem i utracie Wzgórz Golan zaczęło rosnąć znaczenie Hafeza Asada. Od 1968 w partii Baas de facto działały dwa odrębne ośrodki władzy, zaś w 1970 doszło do kolejnego puczu, po którym Asad przejął władzę. W toku zainicjowanego przez niego Ruchu Korygującego Syria wycofała się z niektórych reform gospodarczych. Wprowadzono też fasadowy pluralizm partyjny, a partia Baas utworzyła Narodowy Front Postępu, do którego weszła Komunistyczna Partia Syrii i szereg innych ugrupowań lewicowych. W wyborach parlamentarnych w 1971 60% mandatów objęli deputowani Baas. Asad stwierdził, że długofalowe cele polityczne partii Baas – socjalizm i panarabizm – zostaną odłożone do czasu odzyskania Wzgórz Golan.

W konstytucji z 1973, ustanowiono w Syrii system władzy prezydenckiej, usankcjonowano dominację Baas i zapisano że tradycyjne prawo muzułmańskie jest jednym ze źródeł prawa syryjskiego, a prezydent kraju musi być muzułmaninem. Partia Baas pod rządami Asada wycofała się z planów przejścia na gospodarkę planowaną, zwiększając znaczenie sektora prywatnego w kraju i zakres swobód ekonomicznych. Równocześnie jednak system ustanowiony w ramach Ruchu Korygującego zachował zasadnicze koncepcje tego, który zbudował Salah Dżadid. Podobnie jak on, al-Asad opierał władzę swoją i dominację partii Baas na poparciu najuboższych warstw społecznych, którym rządy lewicy umożliwiały poprawę swojej sytuacji. Równocześnie starał się zyskać popularność także wśród drobnych właścicieli i rzemieślników miejskich, jak również sunnitów z rodzin dominujących niegdyś w życiu politycznym. Asad zachował także scentralizowany model zarządzania państwem. Wokół osoby prezydenta narósł kult, który w propagandzie państwowej przesłonił hasła socjalizmu i panarabizmu. Prezydent obsadził najważniejsze stanowiska państwowe (cywilne i wojskowe) osobami lojalnymi wobec siebie, członkami rodziny, alawitami, lub też wiernymi towarzyszami z wojska i partii. Utworzył specjalne jednostki wojskowe, których zadaniem była ochrona istniejącego porządku, wzmocnił wywiad i służby specjalne. Z czasem doszło do erozji baasizmu, który stał się ideologią służącą podbudowaniu władz i samej Syrii, choć w jego założeniach miano likwidować sztuczne granice, nakreślone na Bliskim Wschodzie przez mocarstwa kolonialne w 1916 r. W latach 80. już całkiem zaprzestano głoszenia haseł socjalistycznych, ograniczając się do pojęć solidarności społecznej i egalitaryzmu. Powtarzały się hasła obrony przed Izraelem i innymi wrogami zewnętrznymi, a także pojawiły się elementy podkreślające przywiązanie Asada do islamu. Poważne wyzwanie rządom Asada rzuciło Bractwo Muzułmańskie, odrzucające laickie podstawy rządów partii Baas i sprzeciwiające się rządom alawitów, których sunnicka większość uważa za heretyków. W 1979 Bractwo rozpoczęło kampanię terroru indywidualnego, zabijając urzędników partyjnych, oficerów i alawitów. W 1982 rebelię stłumiono, a w Hamie, siły dowodzone przez Rifata Asada, brata prezydenta, zabiły w walkach i doraźnych egzekucjach od 3 do 25 tys. sunnitów. Hafez Asad zmarł w 2000, a władzę objął jego syn, Baszar. Poziom represyjności władz zmieniał się w zależności od ich poczucia zagrożenia (szczególnie wysoki był po stłumieniu powstania islamistów). Niezmiennie duże uprawnienia miała bezpieka.

W latach 1963–2000 Syria przeszła gruntowną transformację społeczną. Upowszechniono elektryczność i wodociągi. W 1973 ukończono budowę tamy na Eufracie, co umożliwiło do 1992 zelektryfikowanie 95% wsi. W 1960 2/3 ludności było analfabetami, a w 1990 edukację podstawową mieli prawie wszyscy chłopcy i większość dziewcząt. Znacząco rozbudowano sieć szkół, chociaż nie zawsze ich poziom był wysoki. Wzrosła średnia długość życia i spadła śmiertelność niemowląt. Dokończono reformę rolną, zlikwidowano przeludnienie wsi i głód ziemi oraz zjawisko dzierżawienia jej przez właścicieli ziemskich żyjących głównie z tego kapitału. Większość przedsiębiorstw od połowy lat 60. należała do państwa. W 1991 wprowadzono pewne ułatwienia dla przedsiębiorców, mające zachęcić zagranicznych inwestorów.

Partia Baas i jej doktryna znacząco ukształtowały mentalność społeczeństwa syryjskiego i sposób postrzegania przez nie wielu problemów gospodarczych oraz politycznych (zwłaszcza z zakresu międzynarodowych relacji Syrii). W szkołach syryjskich obowiązkowe są zajęcia, podczas których przekazywane są podstawy ideologii partii i wpajany kult Hafiza al-Asada. W szczególności za sprawą partii szczególne miejsce w kulturze politycznej Syrii zajęła specyficzna wizja narodu arabskiego. Również język publicznych wystąpień syryjskich polityków oraz język mediów w znacznej mierze kształtowany był przez aparat pojęciowy wprowadzony przez baasizm. Wpływ baasizmu spadał jednak w miarę upowszechniania się narzędzi szybkiego obiegu informacji.

Partia Baas w Iraku

Irak

W Iraku partia poparła wojskowy przewrót z 1958 r. przeprowadzony przez nacjonalistę Karima Kasima i naserystę Salama Arifa. Wkrótce, na tle stosunku Iraku do Egiptu, doszło do konfliktu między nimi i odsunięcia Arifa, jak i pozostałych osób związanych z Baas. W 1959 baasiści zorganizowali zamach na Kasima, przypuszczalnie z poparciem CIA i wzięli udział w walkach z komunistami i inną lewicą niebaasistowską. Klęska skutkowała zaostrzeniem represji. W 1963 roku baasiści z Gwardii Narodowej i wojsko dokonali skutecznego przewrotu. Nowym prezydentem został Rahman Arif (brat Salama). Wiosną 1968 Arif wyznaczył na premiera baasistę Tahira Jahję, po czym zaproponował Baas sojusz, lecz bez skutku. Wkrótce premier podał się do dymisji, a działacze Baas i popierający ich oficerowie dokonali puczu pozbawiając Arifa władzy.

W 1968 r. wskutek puczu, Ahmad Hasan al-Bakr i Saddam Husajn przechwycili władzę. W 1970 proklamowano autonomię irackiego Kurdystanu. W 1972 podpisano traktatu o przyjaźni i współpracy z ZSRR. W 1974 Arabscy komuniści, weszli w skład koalicji Narodowy Front Postępowy, z czasem zdominowanej przez Baas. Husajn stopniowo odsuwał od władzy al-Bakra i od 1979 był zarazem prezydentem, premierem, szefem partii i dowódcą armii. Dobre relacje nawiązał z Indiami Indiry Gandhi, natomiast wrogie z Pakistanem wspieranym przez irańskiego szacha.

Przed 1979 regułą było, że czołowe stanowiska państwowe pełnili członkowie plemienia Tikriti, do którego należał Husajn. Opierając się na określonych przez mocarstwa europejskie granicach Iraku, zaczął tworzenie narodu irackiego, co wskazywało na schyłek idei panarabizmu. W trakcie swoich rządów Husajn odbudował i odtworzył wiele budowli i świątyń z okresu starożytnej Babilonii do której dziedzictwa się odwoływał. W kraju i za granicą rósł prestiż prezydenta, który dla wielu Irakijczyków był zwornikiem wspólnej państwowości. Saddam finansował palestyńskie ruchy narodowowyzwoleńcze, w tym tak radykalne jak Organizacja Abu Nidala. W wojnie libańskiej wsparł siły walczące przeciwko baasistowskiej Syrii, z którą utrzymywał wrogie relacje. Choć wrogi Izraelowi, w Libanie poparł te same stronnictwa m.in. maronitów i chrześcijan. Zyskał sobie sympatię dużej części Libańczyków których liczna diaspora lobbowała na Zachodzie na jego rzecz. Pozwolił kobietom na ubieranie się w zachodnim stylu, dopuścił spożywanie alkoholu bez prawnych ograniczeń, budował luksusowe hotele i nocne kluby, zezwalał obywatelom na zagraniczne studia. Do lat 90. miał dobrą opinie w krajach arabskich i zachodnich. O ile rząd irański składał się z szyickich islamistów, o tyle Irak był świecki, więc pod wpływem Iranu wielu szyitów stanęło przeciwko zdominowanemu przez sunnitów rządowi. Po ataku na Iran w 1980 r. Irak wrócił do panarabizmu i wezwał do sojuszu świata arabskiego. Doszło nawet do poprawy stosunków z Arabią Saudyjską, monarchią skrajnie religijną. By uzyskać poparcie religijnych mieszkańców nakazał zamknąć nocne kluby i ograniczył sprzedaż alkoholu. Często w mediach ukazywały się obrazy modlącego się Saddama, a Irak tracił wizerunek kraju otwartego na świat. W 1990 Saddam wydał rozkaz zajęcia Kuwejtu, co spotkało się z powszechną aprobatą społeczeństwa, a także za granicą. Pod koniec lat 90. w Iraku doszło do pewnej liberalizacji systemu politycznego, przeprowadzono reformy konstytucji, gazety i obywatele mogli otwarciej krytykować rząd, ogłoszono amnestię dla więźniów i przeprowadzono też referendum w którym zwyciężył Husajn. Rząd szybko odbudował infrastrukturę zniszczoną po nalotach USA. Wybudowano także wiele nowych szkół i szpitali.

Godło Iraku (1965-1991)

Zaraz po układzie z Moskwą w 1972 znacjonalizowano przemysł naftowy, przezbrojono armię i wywłaszczono stare rody wielkich posiadaczy ziemskich. W ciągu dwóch lat dochody budżetowe z ropy wzrosły 10-krotnie. Aktywnie modernizowano gospodarkę, także na wsi, wspierano mechanizację rolnictwa i dystrybucję ziemi. Rozwinięto energetykę i usługi publiczne (transport, edukacja). Mimo formalnie socjalistycznego charakteru partii Baas, w kraju dominował wolny rynek wynikało to głównie z sunnickiego wyznania przedstawicieli rządu. Do 1974 nakłady na budownictwo mieszkaniowe, rozwój przemysłu i transportu wzrosły 10-12-kroć. Husajn brał udział w licznych kampaniach społecznych poświęconych m.in. promocji edukacji i czytelnictwa wśród kobiet. Husajn doprowadził do znaczącego wzrostu gospodarczego. Powołał dysponujący olbrzymimi środkami pieniężnymi Komitet Rozwoju Strategicznego. W kraju zastosowano najnowsze rozwiązania komunikacyjne, a parametry jakościowe dróg i autostrad były najwyższe na świecie (m.in. 1200 km trasa z Basry do granicy z Jordanią) i nadawały się do użytku wojskowego. Do Iraku masowo przybywali robotnicy z Egiptu (w 1990 było ich 1,5 miliona), także z Palestyny. Wielu Egipcjan zostało funkcjonariuszami bezpieki, policji i wojska. Stale zwiększano siły zbrojne.

W 1974 za podstawy ideologii partii uznano dążenie do jedności arabskiej, rozwój struktur partyjnych i kształcenie jej członków, przygotowanie do budowy socjalizmu, ustalenie równowagi między wzmacnianiem Iraku jako bazy rewolucji i dążeniem do jednoczenia Arabów w jednym państwie, demokratyczne rozwiązanie problemu kurdyjskiego (skutek granic wytyczonych przez mocarstwa kolonialne po I wojnie światowej). Tu również ideologia baasizmu uległa wynaturzeniu, a iracka Baas skupiła się na jedności państwa, kosztem budowy socjalizmu, toteż zwalczano narodowe aspiracje Kurdów (m.in. osłabiono żywioł kurdyjski poprzez osiedlanie w Kurdystanie Arabów). Powrót do klasycznych haseł baasizmu nastąpił w czasie wojny z Iranem, chociaż i tu wystąpiły znaczące różnice: akcentowanie roli religii, wyeksponowanie znaczenia narodu kosztem koncepcji socjalistycznych, pochwała prywatnej inicjatywy. Socjaliści byli w partii mniejszością, a ich postulaty były nagłaśniane dopiero gdy prezydentowi potrzebne było poparcie ugrupowań lewicowych, m.in. komunistów. Z czasem w propagandzie coraz bardziej eksponowano rolę narodu irackiego kosztem panarabizmu, a także podnoszono znaczenie religii islamskiej, co nasiliło się po klęsce w wojnie o Kuwejt, a iracką Baas zasilał coraz radykalniejszy element islamski. Husajn uznał się za najwybitniejszego interpretatora baasizmu w Iraku, a zatem jednoosobowo ustalał ideologię państwową niezależnie od jej pierwotnego brzmienia. Sprzeciwiał się koncepcji walki klas, dyktatury proletariatu i ateizmu państwowego. Saddam uważał że rządy marksistowskie mają charakter burżuazyjny, natomiast partia Baas jest ludowym ruchem rewolucyjnym. Baas została w Iraku zdelegalizowana w 2003 roku przez szefa Tymczasowej Władzy Koalicyjnej (CPA) Paula Bremera.

Dżamahirijja w Libii

Libia

Czyli „państwo ludu”. Obowiązująca w Libii doktryna polityczna zwana Trzecią Teorią Powszechną oparta była na połączeniu idei demokracji bezpośredniej, socjalizmu i islamu. Ustrój ten opracował Muamar Kadafi, a w swej Zielonej książce z 1975 roku sformułował zasady tego ustroju jako alternatywy wobec komunizmu i kapitalizmu. Kadafi wprowadził w kraju szariat, w ramach którego w Libii zdelegalizowano spożywanie alkoholu, zamknięto kluby nocne i kościoły chrześcijańskie, zachęcano ludność do noszenia tradycyjnych strojów, a w ramach polityki panarabskiej język arabski uznano jako jedyny język dopuszczalny w oficjalnych komunikatach i znakach drogowych. Na początku lat 80. wydano Wielką Zieloną Kartę Praw Człowieka, która zawierała prawa i gwarancje zmierzające do poprawy sytuacji praw człowieka w Libii i ograniczenia stosowania kary śmierci (z perspektywą jej zniesienia). Wiele z zaproponowanych artykułów zostało zrealizowanych. Kadafi stworzył państwo autorytarne, oparte na islamie, zarządzane przez Kongresy Ludowe. W 1977 r. powstała Wielka Arabska Libijska Dżamahirijja Ludowo-Socjalistyczna (pełna nazwa państwa).

Libia podejmowała próby stworzenia unii panarabskich jak Federacja Republik Arabskich z Egiptem i Syrią w 1972, Arabska Republika Islamska z Tunezją w 1974, czy Unia Afrykańsko-Arabska z Marokiem w 1984, czy pakt gospodarczy Arabska Unia Maghrebu z Tunezją, Algierią, Marokiem i Mauretanią w 1989 roku. Od połowy lat 90. sfrustrowany brakiem panarabskich ideałów pułkownik, coraz bardziej marginalizował arabski nacjonalizm, zwracając się w stronę panafrykanizmu i podkreślając afrykańską tożsamość Libii. Od 1997 do 2000 roku, kraj podpisał umowy o współpracy lub porozumienia o dwustronnej pomocy z dziesięcioma państwami kontynentu, a w 1999 roku przystąpił jako członek założyciel do Wspólnoty Państw Sahelu i Sahary (wraz z Burkina Faso, Czadem, Mali, Nigrem i Sudanem). W lipcu 1999 wziął udział w szczycie OJA w Algierze, gdzie wezwał do większej integracji politycznej i gospodarczej kontynentu (w 2002 OJA przekształciła się w Unię Afrykańską). W 2009 Kadafi został wybrany na jeden rok szefem UA. W 2001 roku potępił zamach z 11 września i zapowiedział zaangażowanie Libii w wojnę z wojującym islamizmem. W XXI w. nawiązał też bliższe relacje z Chinami i Koreą Północną.

Godło Libii (1977-2011)

Po obaleniu monarchii w 1969 r. pułkownik Kadafi zmienił podział administracyjny Libii, aby osłabić wpływy plemienne i zunifikować pustynny kraj. Wkrótce zlikwidowano brytyjskie i amerykańskie bazy wojskowe, zmuszono do wyjazdu 25 000 mieszkających w Libii Włochów oraz przeprowadzono nacjonalizację przemysłu naftowego. Już w 1969 rząd podniósł cenę libijskiej ropy, za czym poszły pozostałe kraje OPEC. Na koncerny naftowe nałożono podatek dochodowy. W ciągu 10 lat PKB państwa wzrósł z 3,8 mld. do 24,5 mld. USD. Standard życia mieszkańców również się poprawił i w 1979 roku średni dochód na mieszkańca był wyższy niż wielu krajów uprzemysłowionych (m.in. Wielkiej Brytanii i Włoch). Libia stała się krajem niezależnym finansowo. Rozwinięto infrastrukturę drogową, budownictwo mieszkalne, szkoły, szpitale, rolnictwo i zaczęto udzielać poparcia ruchom narodowowyzwoleńczym. W latach 80. w przemyśle i rolnictwie dokonano pewnych reform w duchu liberalnym, doszło do ponownego otwarcia małego biznesu. Ale w marcu 2003 roku Kadafi wezwał już do prywatyzacji na szeroką skalę co też się stało. Przemysł naftowy został w dużej mierze sprzedany zagranicznym koncernom. W rezultacie, w ciągu roku doszło do 6-ciokrotnego wzrostu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Libii, które w 2004 wyniosły 40 mld. USD. W latach 90. rozpoczęto budowę Wielkiej Sztucznej Rzeki, zasilającej w wodę pitną miasta na wybrzeżu. Kadafi przeprowadził też w tym dziesięcioleciu szereg czystek mających wykorzenić korupcję, głównie w sektorze gospodarczym. W 2003 zniesiono sankcje gospodarcze nałożone na ten kraj 11 lat wcześniej.

Dżamahirijja upadła w 2011 roku po wybuchu wojny domowej, w której opozycja zyskała wsparcie mocarstw zachodnich.

Pancasila w Indonezji

Podczas II wojny światowej (Ahmed) Sukarno współpracował z Japończykami, by umocnić niezależność swego kraju od kolonialnej Holandii i w 1945 r. ogłosił niepodległość Indii Wschodnich, ale do końca lat 40. trwały walki z metropolią i miejscowymi siłami separatystycznymi. Jego rząd nie zyskał poparcia w całym kraju, a walczyli z nim zarówno islamiści, komuniści, jak i szereg innych grup. Indonezja leży na wielu wyspach, ale ok. 60% populacji skupiona jest na Jawie. Na Jawie żyją też największe indonezyjskie nacje: Jawajczycy (70% ludności wyspy i 42% całego kraju), Sundajczycy (odpowiednio 25% i 17%) i Madurowie (5% i 3%). W Indonezji jest ok. 700 grup językowych i dla ich integracji stworzono język indonezyjski, nauczany jako drugi obok ojczystego. Z religii na Jawie dominuje islam (ortodoksyjny – 52%, animistyczny – 40%). Chrześcijaństwo to 4% (protestantyzm i katolicyzm), a buddyzm i hinduizm – łącznie 1%. Podobnie islam dominuje w Indonezji jako całości.

Wizja ustroju państwa stworzona przez prezydenta Sukarno miała być przejawem rdzennej indonezyjskiej (czy też jawajskiej) filozofii politycznej, a wspierała się na elementach marksizmu, nacjonalizmu i islamu. Założenia programu Pancasila (sanskryt – pięć filarów) przedstawił w 1945 r., a były to:

1. nacjonalizm – narodowa jedność wielkiego, wielokulturowego państwa;
2. internacjonalizm – niepodległy i tolerancyjny naród, wśród równych sobie narodów świata;
3. demokracja reprezentatywna – wszystkie znaczące grupy społeczne i kulturowe mają swą reprezentację we władzach centralnych;
4. sprawiedliwość społeczna – indonezyjski socjalizm;
5. monoteizm – wśród wielu kultur, preferowane będą duże religie monoteistyczne, z zachowaniem rozdziału kościołów od państwa.

Religie w Indonezji

Pod naciskiem muzułmanów, do nowej konstytucji z 1950 trafiła zmieniona wersja Pancasili;

1. wiara w jedynego Boga i wspólnota wszystkich wyznań monoteistycznych;
2. cywilizacja i humanitaryzm;
3. jedność Indonezji;
4. własny model demokracji i wspólne budowanie ładu wewnętrznego;
5. sprawiedliwość społeczna dla wszystkich Indonezyjczyków.

W 1957 ideologia przybrała formę USDEK:

1. Undang-Undang Dasar 1945 (powrót do konstytucji z 1945);
2. Sosialisme ala Indonezji (socjalizm indonezyjski);
3. Demokrasi Terpimpin (demokracja sterowana);
4. Ekonomi Terpimpin (gospodarka sterowana);
5. Kepribadian Indonezja (tożsamość indonezyjska).

W wyborach w 1955 r. zwycięstwo odniosła prezydencka Indonezyjska Partia Narodowa, ale wysokie poparcie otrzymała też ciążąca ku maoizmowi Komunistyczna Partia Indonezji. W 1955 r. odbyła się w Indonezji konferencja założycielska Ruchu Państw Niezaangażowanych. Ta „Konferencja solidarności krajów Azji i Afryki” wiązała się ściśle z toczoną wtedy francusko-wietnamską wojną w Indochinach, stąd hasło konferencji „Azja dla Azjatów”. W roku 1956 doszło do próby przewrotu wojskowego. W 1958 rozpoczęto zwalczanie buntowników w Bukittinggi. Byli oni mieszanką ruchów antykomunistycznych i islamskich otrzymując silne wsparcie od USA, Wielkiej Brytanii i Tajwanu. CIA wspierała powstańców na wyspach Celebes i Sumatra. W 1962 roku zajęto jeszcze zachodnią część Nowej Gwinei, pomimo niepodległości ogłoszonej przez tamtejszych Papuasów. Walcząc z własnymi rebeliami Sukarno wspierał lewicowych partyzantów walczących z Malezją. Podjął wręcz próbę zajęcia Sarawaku, kolonii brytyjskiej na północnym Borneo, włączonej w 1963 do Malezji, oraz wsparł w Brunei nieudaną rewoltę. M.in. z powodu pogarszającej się sytuacji gospodarczej, Sukarno prowokował konflikty z sąsiadami i z Zachodem.

Ogromne różnice religijne, społeczne i etniczne, rozrywające kraj rzutowały na prace parlamentu, więc w 1957 Sukarno wprowadził demokrację sterowaną (nasakom), starając się równoważyć wpływy wojska, islamistów i komunistów (ind. nasionalisme-agama-komunisme, nacjonalizm-religia-komunizm). Wpływy partii komunistycznej wzrastały. W wojsku zajmowali coraz więcej decyzyjnych stanowisk (zwłaszcza w lotnictwie), a w dodatku prezydent powołał tzw. Piątą Siłę, czyli milicję złożoną z uzbrojonych chłopów i robotników. Szykowano się też do reformy rolnej, która podkopałaby pozycję konserwatywnych, muzułmańskich właścicieli ziemskich. Odkąd Sukarno coraz bardziej rozkręcał nacjonalizację przemysłu i budowę kosztownych pomników, a deficyt budżetowy finansował z banku centralnego i kredytów zagranicznych, inflacja szybko rosła i w 1965 przekroczyła tysiąc proc. Prezydent miał przeciw sobie organizacje islamskie (m.in. konserwatywny Nadlatul Ulama, liberalny Muhammadiyah) i chrześcijańskie (Partai Katolik). Starał się równoważyć różne frakcje polityczno-społeczne. Dla wzmocnienia swej chwiejnej pozycji w 1957 dopuścił do udziału we władzy komunistów. W konsekwencji przesunięcia ku lewicy, Sukarno znacjonalizował 246 holenderskich przedsiębiorstw. Nastąpiło zacieśnienie stosunków z krajami komunistycznymi, które udzieliły wsparcia. Doszło jednak do porozumienia sił religijnych z wojskowymi przeciwko komunistom oraz Sukarno. 30 września 1965 armia i bojówki rozpętały rzeź działaczy komunistycznych i sympatyków IPK. Szacuje się, że w kilka miesięcy zginęło 500 tys. do 1 miliona osób. W tym polowaniu na ludzi udział wzięli muzułmanie, chrześcijanie i hinduiści; policjanci i żołnierze. Z powodów ekonomicznych celem zamachów stała się też mniejszość chińska. Ponad milion osób trafiło do więzień i obozów, gdzie przetrzymywano je do 1979. Zamach stanu uzasadniono jako sprawne kontruderzenie wobec przewrotu jakoby dokonanego kilka godzin wcześniej przez KPI, jednak komunistów zgładzono uniemożliwiając im przedstawienie ich wersji wydarzeń.

W marcu 1966 roku władzę przejął (Hadżi) Suharto, który proklamował Nowy Porządek (Orde Baru). Stworzył on reżim świecki i autorytarny, oparty na ideologii pancasila demokratyczna, której zadaniem było podbudować jego władzę i służyć jako zapora przeciw konkurencyjnej ideologii większościowego islamu. Uchwałą parlamentu z 1983 roku zobowiązano wszystkie organizacje w Indonezji do przestrzegania Pancasili jako fundamentu państwa, jednak jej niejasne sformułowania były interpretowane przez przywódcę, który w ten sposób mógł zwalczać opozycję jako wrogów ustroju. Legalnymi religiami uznano wyłącznie: islam, protestantyzm, katolicyzm, hinduizm i buddyzm (a także konfucjanizm) i wszyscy obywatele musieli którąś mieć w dokumentach, by nie narazić się na podejrzenia o komunizm. Z uwagi na ten wymóg przywódca buddystów Bhikku Ashin Jinarakkhita stworzył buddyjskiego boga Sanghyang Ādibuddha. Konfucjaniści jednak mogli w każdej chwili być uznani za ateistów i trafić do więzienia lub stracić życie. Suharto blisko związał się z katolikami, których niewielka liczba nie stwarzała dlań ryzyka zdominowania, na czym Kościół bardzo zyskał. Według ustawy z 1969, w 460 osobowej izbie niższej parlamentu, 100 deputowanych było wyznaczanych przez rząd, który w dodatku mógł posłów odwoływać przed upływem kadencji. Suharto przejął kontrolę nad zakulisowo sterowaną przez wojsko Golkar (Golongan Karya – Grupa Funkcyjna), federacją organizacji pozarządowych, którą przekształcił w partię. Oprócz Golkar na scenie politycznej działały 4 partie islamskie i 5 partii nacjonalistycznych i chrześcijańskich, które w 1973 rząd zmusił do zjednoczenia się w odpowiednio; Zjednoczoną Partię Rozwoju (Partai Persatuan Pembangunan) i Indonezyjską Partię Demokratyczną (Partai Demokrasi Indonezji), by łatwiej kontrolować ich przywództwo. Do 1998 Golkar miał niezachwianą przewagę.

Suharto przystąpił do przekształcenia społeczeństwa w odpolitycznioną „płynącą masę”, gdzie rząd tworzą grupy społeczeństwa obywatelskiego jednoczące ludność w celu wsparcia programów rządowych w jego misji „rozwoju”. Gospodarka została przestawiona na tory korporacjonizmu. Uzdrowienie nastąpiło dzięki ekonomistom z tzw. Mafii z Berkeley. Osiągnięto 30 letni okres 6,5% średniego rocznego wzrostu gospodarczego (7-krotny wzrost bezwzględny). W tym czasie populacja kraju podwoiła się. Suharto blisko współpracował z Zachodem i udzielał tamtejszym koncernom znaczących koncesji. Rząd jednak udział w budowie i remoncie infrastruktury oraz wspierał rozwój rolnictwa. Mimo tego doszło do rosnącego rozwarstwienia społecznego i koncentracji własności, w tym ziemi. Prosperity załamała się w 1997.

Już na początku rządów Suharto zaczął zwalczać kulturę chińskich imigrantów. Zamknięto chińskie gazety i czasopisma z wyjątkiem jednego, usunięto chińskie napisy z miejsc publicznych, a ich samych nakłaniano do zmiany imienia na indonezyjsko brzmiące. W kraju rozwinęły się separatyzmy, m.in. partyzancki Ruch Wolnej Papui. W 1975 roku Indonezja zajęła Timor Wschodni, byłą kolonię portugalską, co wywołało długoletni konflikt z tamtejszym lewicowo-narodowym Rewolucyjnym Frontem Niepodległości Timoru Wschodniego. Timor Wschodni zyskał niepodległość w 2002. W latach 1975–2005 trwała separatystyczna rebelia Ruchu Wolnego Acehu. W maju 1998, dwa miesiące po kolejnej reelekcji, fala protestów społecznych wywołanych kryzysem gospodarczym na Dalekim Wschodzie, zmusiła Suharto do ustąpienia.

Dziś Indonezja jest państwem demokratycznym, lecz wysoce skorumpowanym. W 2001 roku prezydentem wybrano córkę Sukarno, Megawati Soekarnoputri, a w 2004 na dwie kadencje Susilo Yudhoyono. Władze udzielają szerokich koncesji międzynarodowym koncernom, które posiadają tam wielkie plantacje palmy oleistej i prowadzą rabunkową gospodarkę rolną (wypalanie lasów deszczowych pod uprawę). W związku z tym w 2015 doszło do kataklizmu ekologicznego

Chińska Partia Narodowa

Kuomintang, KMT (chiń. mand. pinyin Zhōngguó Guómíndǎng) pod przewodem Sun Jat-sena był stronnictwem narodowo-lewicowym. W 1904 roku Sun przedstawił swój program polityczny, który obejmował obalenie dynastii cesarskiej, ustanowienie republiki i parcelację ziemi, a 20 lat później wystąpił z filozofią polityczną zwaną Trzema zasadami ludowymi:

1. Zjednoczenie ludu, czyli nacjonalizm w rozumieniu obywatelskim nie zaś etnicznym. Sun chciał zjednoczyć pięć głównych grup etnicznych w Chinach (Hanów, Mongołów, Tybetańczyków, Mandżurów i Ujgurów), we wspólny naród, co zostało ujęte w 5-cio barwnej fladze Republiki Chińskiej
2. Suwerenność ludu, gdzie obywatele mają prawo do wyborów, inicjatywy politycznej, referendum i odwoływania urzędników
3. Dobrobyt ludu, co można uznać za swoisty socjalizm.

Chiny w 1925

Chiny w 1928

Sun był pod wpływem idei Henry’ego George’a, który był bardzo popularny podczas amerykańskiej ery progresywnej na przełomie stuleci. Georgizm popierał ruchy pracownicze, postulował reformy w duchu wyrównywania szans (wspieranie publicznej oświaty, ubezpieczeń społecznych, transportu zbiorowego i innych usług publicznych), zniesienie podatków obciążających pracę i konsumpcję, a obciążenie fiskalne wyłącznie posiadaczy ziemi (która, jak każde dobro dane przez naturę, powinna służyć wszystkim).

Po Rewolucji Xinhai w 1911 r. i pierwszych wyborach, władzę dyktatorską przechwycił Yuan Shikai, a Chiny weszły w okres rozpadu (era militarystów). W 1915 roku Sun napisał do II Międzynarodówki, aby ta wysłała do Chin specjalistów którzy pomogliby w utworzeniu tu pierwszej na świecie republiki socjalistycznej. W 1917 utworzył swój rząd w Kantonie, opozycyjny do tego w Pekinie, ale zasięg jego władzy ograniczał się do prowincji Guangdong i Kuangsi na południu Chin. Po sfałszowanych wyborach w 1918 r. nowym prezydentem chińskiej republiki ogłoszono jednocześnie Suna i Xu Shichanga. W lutym 1923 w Hongkongu Sun oświadczył, że rewolucja zaprowadzi w mieście pokój i porządek oraz zlikwiduje korupcję. W tym samym roku ogłosił trzy zasady ludowe, a także konstytucję kraju. W 1924 roku utworzył Kantoński Bank Centralny, co było jednym z kluczowych elementów polityki gospodarczej Kuomintangu, który dążył do utworzenia w Chinach narodowego kapitalizmu i odrębnego systemu bankowego. Wezwał do zniesienia wszystkich nierównoprawnych dla Chin traktatów z zachodnimi mocarstwami. Był ignorowany przez mocarstwa nie uznające legalności jego rządu, więc zbliżył się z ZSRR i komunistami chińskimi. Dzięki pomocy Moskwy (eksperci i sprzęt wojskowy) powołał Armię Narodowo-Rewolucyjną mającą obalić konkurencyjne ośrodki władzy.

Wojna z komunistami Mao

KMT nie był jednak monolitem, a jej frakcja konserwatywna stanowiła dużą siłę. Gdy szef partii i rządu zmarł w marcu 1925 r., premierem został jego stary towarzysz Wang Jingwei. W lipcu jego gabinet obwołał się Rządem Narodowym. W 1926 ruszyła ekspedycja dowodzona przez Czang Kaj-szeka, a Wang przeniósł wkrótce swój rząd do zdobytego Wuhanu. Po zajęciu Szanghaju i Nankinu mający prawicowe zapatrywania Czang postanowił zerwać sojusz z komunistami i w kwietniu 1927 przeprowadził krwawą czystkę usuwając ich z wojska i administracji. Zaraz potem, dysponując siłami zbrojnymi doprowadził do upadku lewicującego Wanga i powołał własny rząd w Nankinie. Kuomintang przeszedł wówczas z pozycji narodowo-lewicowych na narodowo-konserwatywne, a Czang zyskał poparcie posiadaczy ziemskich i biznesowej elity Szanghaju. W 1928 roku Chiny zostały zjednoczone, ale trwała wojna domowa z komunistami. Po zajęciu Mandżurii przez Japonię w 1931 Czang zdecydował, że priorytetem jest zwalczenie opozycji komunistycznej, dopiero potem miano skupić się na wrogu zewnętrznym. Podczas IV kongresu KMT w 1935 r. Czang w przemówieniu zaproponował wręcz Japonii porozumienie przeciw ZSRR, którego uznał za głównego wroga, jednak Tokio zaniepokojone rosnącymi w siłę Chinami, zdecydowało się w 1937 na inwazję. Po utracie uprzemysłowionego wybrzeża, Czang zdany był na dostawy zaopatrzenia z zewnątrz, więc zmuszony był odstąpić od zamiaru dobicia partii komunistycznej.

Po ewakuacji na Tajwan w 1948 roku, Kuomintang objął tam pełnię władzy. Tym razem przeprowadzono tam znacznie głębsze reformy gospodarcze niż w Chinach dekady nankińskiej (1927-37). Nie było to jednak spowodowane zwrotem partii ku lewicy, lecz tajwańskimi uwarunkowaniami. Jako że Tajwan był od 1895 r. wcielony do Japonii i większość tutejszego majątku należała do Japończyków, nie było tu bogatej elity, która na kontynencie stanowiła podporę rządu Czanga. Wobec tego całe mienie pojapońskie przekazano uciekającym tu elitom, które swe dotychczasowe majątki pozostawiły na kontynencie. Przybysze ci (ok. 1,5 mln.) stanowili 1/10 populacji wyspy. Pozostałe 9/10 (dawniejsi osadnicy chińscy oraz mieszkający tu od 6000 lat tajwańscy aborygeni) zostali im podporządkowani, a KMT przez 40 lat utrzymywał władzę za pomocą wojska.

Indyjski Kongres Narodowy

Indyjski Kongres Narodowy (Bharatija Rasztrija Mahasabha, Indian National Congress) w brytyjskich Indiach był wielkim ruchem złożonym z nacjonalistów dążących do oderwania kraju od Imperium. W latach 20. Jawaharlal Nehru chciał zerwać wszystkie więzi z Londynem i przykładał dużą wagę do świeckości kraju. Przeważyła jednak umiarkowana koncepcja Mahatmy Gandhiego, w którego rezolucji Kongres wezwał rząd brytyjski do przyznania Indiom statusu dominium. W programie z 1929 roku, IKN obrał wyraźnie pozycje narodowo-lewicowe. Celami Kongresu miały być wolność wyznania, prawo do stowarzyszeń, wolność słowa i myśli, równość wszystkich wobec wobec prawa, ochrona regionalnych języków i kultur, zabezpieczenie interesów pracowniczych, nacjonalizacja przemysłu, socjalizm i świeckość. W latach 30. Kongres opowiedział się przeciwko krajom faszystowskim i w hiszpańskiej wojnie domowej poparł republikanów. W 1947 roku doszło do podziału Indii na część muzułmańską (Pakistan) i hinduską, czemu towarzyszyły religijne czystki po obu stronach granicy. Te pogromy, jak i zabójstwo Gandhiego przez radykała hinduskiego, osłabiły poparcie społeczne dla stronnictw religijnych w Indiach. W polityce zagranicznej postanowiono nie angażować się po jakiejkolwiek stronie zimnej wojny, a Indie stały się jednym z założycieli Ruchu Państw Niezaangażowanych. Kongres tworzył rząd Indii i miał swego premiera w latach 1947–1977, 1980-96 i 2004-14.

Po uzyskaniu niepodległości premier Nehru (1947-64) wdrażał planowanie gospodarcze, a rząd zarządzał strategicznymi gałęziami przemysłu. W związku z forsowanym uprzemysłowieniem kierowano subsydia przede wszystkim ku przemysłowi ciężkiemu, wspieranemu przez protekcjonizm. Od 1960 r. prowadzano program zielonej rewolucji, która zapewniła Indiom względne bezpieczeństwo żywnościowe, zarazem wzmagając eksplozję demograficzną. Nadzorowano tworzenie wielu szkół wyższych, w tym Wszechindyjski Instytut Nauk Medycznych, Wszechindyjski Instytut Techniczny, Narodowy Instytut Techniczny i Indyjski Instytut Zarządzania. Zaangażowano się w zapewnienie bezpłatnej i obowiązkowej oświaty na poziomie podstawowym dla wszystkich dzieci. Masowo skolaryzowano wieś. Uruchomiono program bezpłatnego mleka i posiłków dla uczniów. Organizowano szkoły zawodowe i techniczne oraz centra kształcenia dorosłych. W służbach rządowych i instytucjach edukacyjnych powstał system rezerwacji miejsc, w celu wyniesienia upośledzonych grup społecznych i narodowych. Eliminowano odgórnie nierówności społeczne wynikające z podziału na kasty i plemiona. Zwiększono w rządzie reprezentację indyjskich mniejszości. Wszystkich obywateli Indii objęto jednolitym kodeksem cywilnym, choć muzułmanie wywalczyli sobie pewien margines w tym względzie. Konstytucja stała się podstawą świeckości kraju. Urzędowym językiem w językowej mozaice jaką są Indie, obrano w konstytucji z 1950 r. oprócz hindi także angielski, choć początkowo ten drugi miał być w użyciu tylko 15 lat. Wiele stanów chciało jednak nadal korzystać z języka angielskiego i w 1965 doszło wystąpień na tym tle. W 1967 roku dokonano poprawki konstytucyjnej która zagwarantowała stosowanie równolegle obydwu języków.

Języki indoaryjskie

Premier Lal Bahadur Shastri (1964-66) kontynuował interwencjonistyczną politykę gospodarczą. Działał na rzecz zwiększenia produkcji żywności i ograniczenia głodu. Wspierał „Białą Rewolucję” – kampanię mającą na celu zwiększenie produkcji i podaży mleka. Wspierając spółdzielnie mleczne w Anand w regionie Gudźarat, utworzył Narodową Radę Rozwoju Mleka. Systematycznie wdrażano reformy w duchu gospodarki mieszanej, ale lewicowe oblicze partii uwidoczniło się szczególnie za rządów córki Nehru, Indiry Gandhi (nie spokrewniona z Mahatmą), premier w latach 1966–1977. W 1967 doszło do rozłamu w IKN i odejścia konserwatystów. Z powodu toczonych wojen, suszy i braku środków budżetowych, Indira musiała zdewaluować walutę w zamian za zagraniczną pomoc. Indie nie chciały szerzej otworzyć się na kapitał zagraniczny, ponadto Gandhi krytykowała politykę USA w Wietnamie, więc prezydent Lyndon B. Johnson wstrzymał pomoc. Kryzys udało się przemóc, choć w 1969 Stany Zjednoczone i Bank Światowy, odmówiły wywiązania się z obietnic względem Indii. W tej sytuacji prowadzona dotychczas liberalizacja gospodarcza została porzucona i zdecydowano o zwiększeniu kontroli państwa nad gospodarką. Do konstytucji wpisano zasadę równej płacy dla kobiet i mężczyzn. Arystokracja skupiona wokół Indyjskiego Zgromadzenia Ludowego i innych partii prawicowych, stała w opozycji do reformatorskich planów. Przywileje kastowe zniesiono w 1971 poprzez 26 poprawkę do konstytucji. W 1969 roku znacjonalizowano 14 wielkich banków komercyjnych. Liczba oddziałów banków wzrosła z 8200 do ponad 62 tys., głównie na obszarach wiejskich. Zwiększyły się oszczędności gospodarstw domowych, a także inwestycje w rolnictwie i w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. W 1971 gdy Gandhi ponownie została premierem rozpoczęto nacjonalizację przemysłu ciężkiego, bawełnianego i systemu ubezpieczeń. Chodziło głównie o ochronę zatrudnienia i interes pracowników. Inne branże objęto ścisłymi regulacjami. W odpowiedzi na odmowę zaopatrzenia wojska w paliwo podczas kolejnej wojny z Pakistanem, rząd Gandhi w 1973 znacjonalizował firmy naftowe. Odtąd Indian Oil Corporation, Hindustan Petroleum Corporation i Bharat Petroleum Corporation miały zachować minimalny poziom zapasów na wszelki wypadek. Po wyborach w 1975 opozycja oskarżyła Indirę o fałszerstwa. Rosnący chaos sprawił, że ogłoszono stan wyjątkowy. Wydając dekrety Gandhi rozpoczęła masowy program redystrybucji gruntów i mieszkań dla bezrolnych robotników, zniesienia niewolnictwa i redukcji długów wśród ubogich. W północnej części kraju rozparcelowano miliony akrów ziemi obszarniczej. Podczas piątej pięciolatki (1974-79) osiągnięto tempo wzrostu 5,0–5,2% rocznie, a średni dochód na osobę wzrósł o ponad 5%. W 1976 roku Indie oficjalnie uznały się za kraj socjalistyczny.

Języki drawidyjskie

W latach 1977–1980 IKN utracił władzę na rzecz Partii Ludowej (Janata Party) stanowiącej luźny zlepek ugrupowań, od nacjonalistów do socjalistów, opozycyjnych wobec Indiry. Na czas ich rządów przypadł okres zapaści gospodarczej i inflacji sięgającej 18,2%. Kolejny rząd IKN Indiry Gandhi (1980-84) populistyczne programy tym razem zastąpił pragmatyzmem. Postawiono na ograniczenie wydatków publicznych, większą efektywność przedsiębiorstw państwowych, stymulowanie sektora prywatnego poprzez deregulację. Bezrobocie w latach 1971–1980 utrzymujące się na stabilnym poziomie 9%, w 1983 roku spadło do 8,3%.

Rajiv Gandhi jako premier (1984-89) ograniczył wydatki publiczne oraz dalej deregulował sektor prywatny. Zwiększył wsparcie rządu dla rozwój nauki i techniki, zmniejszył opodatkowanie przemysłu wysokich technologii, zwłaszcza komputerowego, linii lotniczych, obronnego i telekomunikacyjnego. Wdrożył politykę modernizacji edukacji w całych Indiach. W 1985 roku założył system Jawahar Navodaya Vidyalaya, zapewniający szczególnie uzdolnionym uczniom wiejskim bezpłatną i solidną edukację do 12 klasy. Przeprowadzono też szeroką telefonizację obszarów wiejskich. Rajiv kontynuował kampanię policyjno-wojskową w Pendżabie przeciw rebelii Sikhów. Poprawił relacje ze Stanami Zjednoczonymi i rozszerzył współpracę gospodarczą i naukową. W 1987 roku Gandhi i prezydent Sri Lanki Junius Richard Jayewardene podpisali układ o przyjaźni. Rodzina Nehru-Gandhi przywództwo w IKN utrzymała do 1991 r.

Premier Narasimha Rao (1991-96) z pomocą ministra finansów Manmohana Singha, przeprowadził jeszcze bardziej liberalne reformy gospodarcze zadłużonego kraju z dobrym skutkiem. Liberalizacja ta była krytykowana przez wielu polityków IKN. Szeroko otwarto drzwi dla podmiotów zagranicznych, przeprowadzono prywatyzacje wielu przedsiębiorstw i zderegulowano wiele działów gospodarki pozostawiając 18 licencyjnych wyjątków. Obniżono deficyt fiskalny. Zwiększono dopuszczalny udział kapitału zagranicznego w przedsięwzięciach z 40 do 51%, a w sektorach priorytetowych dozwolono nawet całkowity udział podmiotów zagranicznych. Wskutek tego łączna wartość inwestycji zagranicznych (w tym bezpośrednie inwestycje zagraniczne, portfelowe i inwestycje na międzynarodowych rynkach kapitałowych) w Indiach wzrósł ze 132 mln. do 5,3 mld. dolarów w ciągu 4 lat. Trudne reformy doprowadziły IKN do znacznego odpływu wyborców i głębokiego kryzysu.

Atal Bihari Vajpayee był premierem (1998-2004) z Indyjskej Partii Ludowej, zajmującej pozycje narodowo-konserwatywne. Po raz pierwszy IKN utracił rządy na całą kadencję parlamentu. W maju 1998, po kilkuletnim programie, Indie przeprowadziły pięć podziemnych testów nuklearnych na pustyni w Radżastanie (pierwszy test miał miejsce już w 1974). Dwa tygodnie później własny ładunek zdetonował Pakistan. Rosja i Francja uznały Indie za uprawnione do obronnej energii jądrowej, natomiast USA, Kanada, Japonia, Wielka Brytania i Unia Europejska nałożyły sankcje na eksport do Indii niektórych technologii. Vajpayee kontynuował liberalne reformy poprzednika prywatyzując kolejne przedsiębiorstwa państwowe. Od 1998 do 2012 budowano Złoty Czworobok, wstęgę czterech autostrad opasającą kraj. Jego rządy przypadły na azjatycki kryzys finansowy 1997 r. W 2 uruchomiono program Sarva Shiksha Abhiyan, którego celem jest poprawa jakości kształcenia w szkołach podstawowych i średnich. W 2003 roku wzrost PKB kraju przyśpieszył sięgając 7%. Rosnąca klasa średnia i wszechstronna modernizacja poprawiały wizerunek Indii w świecie. Pomimo oporu organizacji pracowniczych jak przemysłowa Bharatiya Mazdoor Sangh i rolnicza Bharatiya Kisan Sangh, kontynuowano liberalizację. Objęcie w 1998 kierownictwa IKN przez Sonię Gandhi, wdowę po Rajivie, pozwoliło odzyskać poparcie społeczne na dwie kadencje.

Gdy wspomniany już Manmohan Singh został premierem (2004-14) nadal z sukcesem stymulował wzrost gospodarczy. W 2007 osiągnięto 9% wzrost PKB, stając się drugą najszybciej rosnącą gospodarką świata. W 2005 roku rząd Singha wprowadził podatek od wartości dodanej (VAT) w miejsce podatku od sprzedaży. Ministerstwo Zdrowia rozpoczęło Narodową Misję Zdrowia na Wsi, która zaangażowała pół miliona społeczników. Inicjatywę tę pochwalił ekonomista Jeffrey Sachs. W 2006 chciano zarezerwować 27% miejsc w Indyjskim Instytucie Technologicznym, Indyjskim Instytucie Studiów Medycznych, Indyjskim Instytucie Zarządzania itp. instytutach dla przedstawicieli upośledzonych klas społecznych, co jednak zostało gwałtownie oprotestowane. Uruchomiono 8 nowych instytutów technologicznych w stanach Andhra Pradesh, Bihar, Gujarat, Orissa, Pendżab, Madhya Pradesh, Rajasthan i Himachal Pradesh. Rząd kontynuował również Sarva Shiksha Abhiyan, program dożywiania uczniów w szkołach oraz otwierania szkół w całych Indiach, zwłaszcza na obszarach wiejskich, w celu walki z analfabetyzmem. W 2005 uchwalono Narodową gwarancję zatrudnienia na wsi (NREGA – zapewnienie co najmniej 100 dni roboczych rocznie dla jednego robotnika niewykwalifikowanego z każdego gospodarstwa domowego) oraz Prawo do Informacji (RTI – ułatwiający obywatelom dostęp do danych urzędowych). Chociaż skuteczność NREGA odniosła różny efekt w poszczególnych regionach, RTI okazał się kluczowy w walce z korupcją w Indiach. Nowe świadczenia pieniężne przyznano również wdowom, kobietom w ciąży i osóbom bezrolnym. W 2013 uchwalono Prawo o przejmowaniu gruntów (przejrzyste zasady przesiedlania i przyznawania odszkodowań za ziemię przejętą pod inwestycje, a także rehabilitacji osób dotkniętych chorobą). W 2009 sprecyzowano uwarunkowania bezpłatnej i obowiązkowej edukacji dla dzieci w wieku od 6 do 14 lat w Indiach, na podstawie indyjskiej konstytucji. Indie stały się jednym z 135 krajów gdzie edukacja stanowi podstawowe prawo każdego dziecka. Singh kontynuował pragmatyczną politykę zagraniczną Rao i proces pokojowy z Pakistanem zapoczątkowany przez Vajpayee. Podjęto próbę zakończenia sporu granicznego z ChRL. W 2006 otwarto po 40-letniej przerwie drogę przez przełęcz Nathu La. Od 2010 roku, Chiny są drugim największym partnerem handlowym Indii.

Afrykański Kongres Narodowy

Języki w RPA

Afrykański Kongres Narodowy (African National Congress) przez 40 lat rasistowskiego apartheidu walczył o równość i wolność polityczną dla wykluczonej ludności murzyńskiej. Od 1950 roku przywódcą partii był Nelson Mandela. Prowadzono walkę polityczną, a z powodu brutalnych pacyfikacji przez policję pokojowych demonstracji, od 1961 zaczęto dokonywać aktów dywersji, przez co niektóre kraje (USA, Wielka Brytania) uznały AKN za organizację terrorystyczną i wspierały rząd w walce z Kongresem. W 1962 r. skazano Mandelę na dożywocie za sabotaż i spisek mający na celu obalenie rządu przemocą. Po wielu latach nacisk opinii międzynarodowej i trudności wewnętrzne skłoniły rząd do ustępstw. W 1990 roku wypuszczono z więzienia przywódcę ANC i rozpoczęto negocjacje, w wyniku których w 1992 apartheid zniesiono. Aby ułatwić pojednanie narodowe, AKN złagodził swe postulaty gospodarcze i przesunął się na pozycje liberalne, choć wciąż należy do Międzynarodówki Socjalistycznej. Chodziło o uśmierzenie obaw białych posiadaczy ziemskich i przedsiębiorców, co jednak kosztowało partię spadek poparcia wśród Murzynów, którzy nie doczekawszy się reformy rolnej i wywłaszczeń, niejednokrotnie sami dokonują prób przejęcia ich mienia. Mimo tego od 1994 roku AKN regularnie zdobywa w wyborach stabilne 60–70% głosów.

Wobec kulturowej mozaiki w kraju, nacjonalizm tak Indyjskiego, jak i Afrykańskiego Kongresu Narodowego ma charakter pluralistyczny i podpiera się wartościami wolności, tolerancji, równości i praw jednostki.

Wybrane ugrupowania lewicowo-narodowe na świecie

Rosja: Partia Narodowo-Bolszewicka (ros. Nacjonał-Bolszewickaja Partija).

Szkocja (Wielka Brytania): Szkocka Partia Narodowa (gael. Pàrtaidh Nàiseanta na h-Alba); Szkocka Partia Socjalistyczna (gael. Pàrtaidh Sòisealach na h-Alba).

Irlandia: Sinn Féin (irl. My Sami); Irlandzka Republikańska Partia Socjalistyczna (irl. Páirtí Poblachtact Sóisialach na hÉireann, ang. Irish Republican Socialist Party, IRSP).

Fryzja (Holandia): Fryzyjska Partia Narodowa (fryz. Fryske Nasjonale Partij; nid. Friese Nationale Partij, FNP).

Flandria (Belgia): Społeczne Zgromadzenie Flaminganckie (nid. Sociaal Flamingantische Landdag, SFL); Flamandzki Ruch Socjalistyczny (nid. Vlaams-Socialistische Beweging, V-SB).

Walonia (Belgia): Walońskie Zgromadzenie Ludowe (fr. Rassemblement populaire wallon, RPW).

Bretania (Francja): Emgann.

Korsyka (Francja): Rinnovu naziunale (kors. Odnowa Narodowa); Manca naziunale (kors. Lewica Narodowa).

Oksytania (Francja): Partia Oksytańska (oksyt. Partit occitan, franc. Parti occitan).

Katalonia (Hiszpania): Republikańska Lewica Katalonii (hiszp. Esquerra Republicana de Catalunya, ERC); Kandydaci Jedności Ludowej (hiszp. Candidatura d’Unitat Popular, CUP).

Kraj Basków (Hiszpania): Batasuna (bask. Herri Batasuna – Miasto Batasuna).

Galicja (Hiszpania): Galicyjski Blok Narodowy (galic. Bloque Nacionalista Galego, hiszp. Bloque Nacional Gallego, BNG); Galicyjski Front Ludowy (galic. Frente Popular Galega, hiszp. Frente Popular Gallego, FPG); Anova – Braterstwo Narodowe (Anova – Irmandade Nacionalista).

Grenlandia (Dania): Wspólnota Ludzka (gren. Inuit Ataqatigiit).

Quebec (Kanada): Solidarny Quebec (franc. Québec solidaire, QS); Opcja Narodowa (franc. Option nationale, ON); Partia Quebecka (franc. Parti québécois, PQ).

Boliwia: Ruch na rzecz Socjalizmu (hiszp. Movimiento al Socialismo – Instrumento Político por la Soberanía de los Pueblos, MAS-IPSP).

Kolumbia: Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii – Wojsko Ludowe (hiszp. Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia – Ejército del Pueblo, FARC-EP).

Peru: Peruwiańska Partia Narodowa (hiszp. Partido Nacionalista Peruano, PNP).

Portoryko: Portorykańska Partia Niepodległości (hiszp. Partido Independentista Puertorriqueño, ang. Puerto Rican Independence Party, PIP).

Wenezuela: Zjednoczona Partia Socjalistyczna Wenezueli (hiszp. Partido Socialista Unido de Venezuela, PSUV).

Turcja: Partia Patriotyczna (turec. Vatan Partisi, dawniej Partia Robotnicza – İşçi Partisi).

Kurdystan (Turcja, Irak): Partia Pracujących Kurdystanu (kurd. Partiya Karkerên Kurdistan, PKK).

Palestyna (Izrael): Ruch Wyzwolenia Narodowego Palestyny (arab. Ḥarakat at-Taḥrīr al-Waṭanī al-Filasṭīnī; FTH – odwrotny akronim); Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny (arab. al-Jabhah al-Sha’biyyah li-Taḥrīr Filasṭīn).

Mauritius: Ruch Wojujących Mauritiusa (ang. Mauritian Militant Movement, franc. Mouvement militant mauricien, MMM).

Bibliografia

• ErvandE. Abrahamian ErvandE., Iran Between Two Revolutions, Princeton NJ: Princeton University Press, 1982, ISBN 978-0-691-10134-7 .
• SaïdS. Aburish SaïdS., Nasser: the Last Arab, New York: Thomas Dunne Books/St. Martin’s Press, 2004, ISBN 978-0-312-28683-5 .
• RichardR. Aldrich RichardR., GaryG. Rawnsley GaryG., Ming-YehM.Y. Rawnsley Ming-YehM.Y., The Clandestine Cold War in Asia, 1945-65: Western Intelligence, Propaganda and Special Operations, London: Taylor & Francis, 2000, ISBN 978-0-7146-8096-5 .
• Henry D.H.D. Asterjian Henry D.H.D., The Struggle for Kirkuk: The Rise of Hussein, Oil, and the Death of Tolerance in Iraq, Westport CT: Greenwood Publishing Group, 2007, ISBN 0-275-99589-5 .
• TourajT. Atabaki TourajT., Erik JanE.J. Zürcher Erik JanE.J., Authoritarian Modernization Under Atatürk and Reza Shah, London: I.B.Tauris, 2004, ISBN 1-86064-426-0 .
• StefanS. Berger StefanS., AngelA. Smith AngelA., Nationalism, Labour and Ethnicity 1870-1939, Manchester/New York: Manchester University Press, 1999, ISBN 0-7190-5052-9 .
• DavidD. Blundy DavidD., AndrewA. Lycett AndrewA., Qaddafi and the Libyan Revolution, Boston/Toronto: Little Brown & Co., 1987, ISBN 978-0-316-10042-7 .
• RonaldR. Bruce-St-John RonaldR., Libya: From Colony to Revolution, Oxford: Oneworld, 2012, ISBN 978-1-85168-919-4 .
• AndrewA. Burke AndrewA., MarkM. Elliott MarkM., KaminK. Mohammadi KaminK., Iran, ?: Lonely Planet, 2004, ISBN 978-1740594257 .
• John MarkJ.M. Carroll John MarkJ.M., Edge of Empires: Chinese Elites and British Colonials in Hong Kong, Cambridge MA: Harvard University Press, 2005, ISBN 0-674-01701-3 .
• RodneyR. Castleden RodneyR., Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy, Warszawa: Bellona, 2007, ISBN 978-83-11-11443-2 .
• MaxM. Cegielski MaxM., Oko świata. Od Konstantynopola do Stambułu, Warszawa: W.A.B., 2009, ISBN 978-83-7414-574-9 .
• MayaM. Chadda MayaM., Building Democracy in South Asia, London: Lynne Rienner Publishers, 2000, ISBN 978-1555878597 .
• NeeraN. Chandhoke NeeraN., PraveenP. Priyadarshi PraveenP., Contemporary India: Economy, Society, Politics, London: Pearson Education, 2009, ISBN 978-81-317-1929-9 .
• RichardR. Chauvel RichardR., Ikrar NusaI.N. Bakti Ikrar NusaI.N., The Papua Conflict: Jakarta’s Perceptions and Policies, Cambridge: Cambridge University Press, 2004, ISBN 978-1-932728-08-8 .
• NoamN. Chomsky NoamN., The Fateful Triangle: The United States, Israel and the Palestinians, New York: South End Press, 1999, ISBN 0-89608-601-1 .
• StevenS. Cook StevenS., The Struggle for Egypt: From Nasser to Tahrir Square, New York: Oxford University Press, 2011, ISBN 978-0-19-979526-0 .
• RobertR. Cribb RobertR., Unresolved Problems in the Indonesian Killings of 1965-1966 [w:] ? (red.), Asian Survey 4/2002 (42), Berkeley CA: University of California Press, 2002, ISSN 0004-4687 .
• AntonieA. Dake AntonieA., The Sukarno File, 1965-1967: Chronology of a Defeat, Leiden/Boston: MA: Brill Academic Publishers, 2006, ISBN 978-90-04-15382-0 .
• PaulinaP. Dominik PaulinaP., Kim Turcy są [w:] LeszekL. Będkowski (red.), Dzieje Turków, Pomocnik historyczny 3/2016, Warszawa: Polityka, ISSN 2391-7717 .
• RobertR. Elson RobertR., Suharto: A Political Biography, Cambridge: Cambridge University Press, 2001, ISBN 0-521-77326-1 .
• SebastianS. Erckel SebastianS., India and the European Union – Two Models of Integration, München: GRIN Verlag, 2011, ISBN 3-656-01048-X .
• Bertram HughesB.H. Farmer Bertram HughesB.H., An Introduction to South Asia, London: Routledge, 1993, ISBN 0-415-05695-0 .
• AlanA. Ford AlanA., The Anglo-Iranian Oil Dispute of 1951-1952, Berkeley CA: University of California Press, 1954, ISBN ? .
• RobertR. Freedman RobertR., The Middle East Enters the Twenty-first Century, St. Gainesville FL: University Press of Florida, 2002, ISBN 0-8130-3110-9 .
• TheodoreT. Friend TheodoreT., Indonesian Destinies, Cambridge MA: Harvard University Press, 2003, ISBN 0-674-01137-6 .
• ŁukaszŁ. Fyderek ŁukaszŁ., Pretorianie i technokraci w reżimie politycznym Syrii, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011, ISBN 978-83-7638-111-4 .
• RajmohanR. Gandhi RajmohanR., Gandhi: The Man, His People, and the Empire, Berkeley CA: University of California Press, 2006, ISBN 0-520-25570-4 .
• RajmohanR. Gandhi RajmohanR., Patel: A Life, Ahmedabad: Navjivan, 1991, ISBN 81-7229-138-8 .
• MarkM. Gasiorowski MarkM., MalcolmM. Byrne MalcolmM., Mohammad Mosaddegh and the 1953 Coup in Iran, Syracuse NY: Syracuse University Press, 2004, ISBN 0-8156-3018-2 .
• AnjalA. Ghosh AnjalA., India’s Foreign Policy, Cambridge: Pearson, 2009, ISBN 978-8131710258 .
• ClaudeC. Guillebaud ClaudeC., The Economic Recovery of Germany 1933-1938, London: MacMillan and Co., 1939, ISBN ? .
• ArnoldA. Guy ArnoldA., The A to Z of the Non-Aligned Movement and Third World, Lanham MD: Scarecrow Press, 2010, ISBN 978-1461672319 .
• SükrüS. Hanioglu SükrüS., Ataturk: An Intellectual Biography, Princeton NJ: Princeton University Press, 2011, ISBN 978-1-4008-3817-2 .
• Virgil K.Y.V.K.Y. Ho Virgil K.Y.V.K.Y., Understanding Canton: Rethinking Popular Culture in the Republican Period, New York: Oxford University Press, 2005, ISBN 978-0-19-928271-5 .
• JerzyJ. Holzer JerzyJ., BarbaraB. Stępniewska-Holzer BarbaraB., Egipt. Stulecie przemian, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2006, ISBN 978-83-89899-58-3 .
• SamuelS. Huntington SamuelS., Political Order in Changing Societies, New Haven/Conn/London: Yale University Press, 2006, ISBN 978-0-300-11620-5 .
• ChristophCh. Jaffrelot ChristophCh., India’s Silent Revolution: The Rise of the Lower Castes in North India, London: C. Hurst & Co. Publishers, 2003, ISBN 978-1-85065-398-1 .
• Hassan AliH.A. Jamsheer Hassan AliH.A., Współczesna historia Iraku, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2007, ISBN 978-83-89899-82-8 .
• FuadF. Jomma FuadF., Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku, Łódź: Ibidem, 2010, ISBN 978-83-04-05039-6 .
• ErsinE. Kalaycıoğlu ErsinE., Turkish Dynamics: Bridge Across Troubled Lands, New York: Palgrave Macmillan, 2005, ISBN 978-1403978660 .
• RajR. Kapila RajR., UmaU. Kapila UmaU., Understanding India’s economic Reforms, Nowe Delhi: Academic Foundation, 2004, ISBN 978-8171881055 .
• DavidD. Kelly DavidD., RamkishenR. Rajan RamkishenR., GillianG. Goh GillianG., Managing Globalisation: Lessons from China and India, Singapore: World Scientific, 2006, ISBN 978-9812564948 .
• MajidM. Khadduri MajidM., War and Peace in the Law of Islam, Clark NJ: Lawbook Exchange, 2006, ISBN 1-58477-695-1 .
• PatrickP. Kinross PatrickP., Atatürk, The Rebirth of a Nation, London: Weidenfeld & Nicolson, 2001, ISBN 978-1842125991 .
• Jason A.J.A. Kirk Jason A.J.A., India and the World Bank: The Politics of Aid and Influence, London: Anthem Press, 2010, ISBN 978-0-85728-951-3 .
• JeffreyJ. Kopstein JeffreyJ., Comparative Politics: Interests, Identitites, and Institutions in a Changing Global Orde, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, ISBN 978-1139446044 .
• Zbigniew MarcinZ.M. Kowalewski Zbigniew MarcinZ.M., Jugosławia między Stalinem a rewolucją [w:] PrzemysławP. Wielgosz (red.), Le Monde diplomatique – edycja polska, 7/2013, Warszawa: Książka i Prasa, 2013, ISSN 1895-4839 .
• VedV. Luthra VedV., Poverty and Economic Reforms, Nowe Delhi: Sarup & Sons, 2005, ISBN 978-81-7890-136-7 .
• YuxinY. Ma YuxinY., Women Journalists and Feminism in China 1898-1937, Amherst NY: Cambria Press, 2010, ISBN 978-1-60497-660-1 .
• RyszardR. Malik RyszardR., Gangster z Tikritu, Kraków: Assimil, 2004, ISBN 83-87564-42-7 .
• Yogendra KumarY.K. Malik Yogendra KumarY.K., India: The Years of Indira Gandhi, Leiden: Brill Publishers, 1988, ISBN 978-9004086814 .
• AndrewA. Mango AndrewA., Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, New York: Overlook Press, 2002, ISBN 978-1-58567-334-6 .
• Bradley K.B.K. Martin Bradley K.B.K., Under the Loving Care of the Fatherly Leader, New York: Thomas Dunne Books, 2004, ISBN 0-312-32322-0 .
• DavidD. McDowall DavidD., A Modern History of the Kurds, London: Tauris, 2005, ISBN 978-1-85043-416-0 .
• JohnJ. McHugo JohnJ., Syria. From the Great War to Civil War, London: Saqi Books, 2014, ISBN 978-0-86356-753-7 .
• MartinM. Meredith MartinM., Mandela: A Biography, New York: Public Affairs, 2010, ISBN 978-158-648-832-1 .
• FrankF. Moraes FrankF., Jawaharlal Nehru, Mumbaj: Jaico Publishing House, 2008, ISBN 978-817-992-695-6 .
• TomaszT. Nałęcz TomaszT., Dmowski i Piłsudski – dwaj wielcy antagoniści z pokolenia niepokornych [w:] LeszekL. Będkowski, JolantaJ. Zarembina (red.), Józef Piłsudski – biografia, Pomocnik historyczny 3/2015, Warszawa: Polityka, 2015, ISSN 2391-7717 .
• PulinP. Nayak PulinP., BishwanathB. Goldar BishwanathB., PradeepP. Agrawal PradeepP., India’s Economy and Growth, Nowe Delhi: SAGE Publications, 2010, ISBN 978-8132104520 .
• EphraimE. Nimni EphraimE., Marxism and Nationalism: Theoretical Origins of a Political Crisis, London: Pluto Press, 1991, ISBN 0-7453-0358-7 .
• GerdG. Nonneman GerdG., Analyzing Middle East Foreign Policies and the Relationship with Europe, London: Routledge, 2005, ISBN 0-7146-8427-9 .
• MarkM. O’Neill MarkM., ►Sun Yat-sen’s Durable and Malleable Legacy, TamT. Tammy (red.), South China Morning Post, Hong Kong: Chinese University Press, 26 kwietnia 2011, ISSN 1021-6731 [dostęp 2017-03-17] .
• KevinK. O’Reilly KevinK., ►Cold War and the 1950s, Culver City CA: Social Studies School Service, 2007, ISBN 1-56004-293-1 [dostęp 2017-03-17] .
• Robert W.R.W. Oliver Robert W.R.W., George Woods and the World Bank, Boulder CO: Lynne Rienner Publishers, 1995, ISBN 978-1555875039 .
• RafałR. Ożarowski RafałR., Ideologia na Bliskim Wschodzie, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006, ISBN 83-7326-356-X .
• VjekoslavV. Perica VjekoslavV., Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States, New York: Oxford University Press, 2002, ISBN 978-0-19-028749-8 .
• ElieE. Podeh ElieE., OnnO. Winckler OnnO., Rethinking Nasserism: Revolution and Historical Memory in Modern Egypt, St. Gainesville FL: University Press of Florida, 2004, ISBN 0-8130-2704-7 .
• JakubJ. Polit JakubJ., Najście smoka [w:] LeszekL. Będkowski (red.), Jak rozpętała się II wojna światowa, Pomocnik historyczny 3/2009, Warszawa: Polityka, ISSN 1730-0525 .
• GregG. Poulgrain GregG., The Genesis of Konfrontasi: Malaysia, Brunei, Indonesia, 1945-1965, London: C. Hurst & Co. Publishers, 1998, ISBN 978-1-85065-513-8 .
• Erik vanE. Ree Erik vanE., The Political Thought of Joseph Stalin, London: Routledge, 2002, ISBN 978-0415406260 .
• Merle CalvinM.C. Ricklefs Merle CalvinM.C., A History of Modern Indonesia, London: Macmillan, 1982, ISBN 0-333-24380-3 .
• AndrewA. Roadnight AndrewA., United States Policy towards Indonesia in the Truman and Eisenhower Years, New York: Palgrave Macmillan, 2002, ISBN 0-333-79315-3 .
• BarkleyB. Rosser BarkleyB., MarinaM. Rosser MarinaM., Comparative Economics in Transforming the World Economy, Cambridge MA: MIT Press, 2004, ISBN 978-0262182348 .
• BarryB. Rubin BarryB., Guide to Islamist Movements, Armonk NY: M.E. Sharpe, 2004, ISBN 978-0-7656-1747-7 .
• AnneA. Sa’adah AnneA., Contemporary France: a Democratic Education, Lanham MA: Rowman Littlefield & Publishers, 2003, ISBN 0-7425-0198-1 .
• AnthonyA. Sampson AnthonyA., Mandela: The Authorised Biography, London: HarperCollins Publishers, 2011, ISBN 978-0-00-737429-8 .
• SumitS. Sarkar SumitS., TanikaT. Sarkar TanikaT., Women and Social Reform in Modern India: A Reader, Bloomington IN: Indiana University Press, 2008, ISBN 978-0-253-35269-9 .
• RichardR. Schmitt RichardR., Introduction to Marx and Engels: a Critical Reconstruction, Boulder/Oxford: Westview Press, 1997, ISBN 0-8133-3283-4 .
• PatrickP. Seale PatrickP., Asad of Syria. The Struggle for the Middle East, Berkeley/Los Angeles: University of California Press, 1989, ISBN 0-520-06667-7 .
• TomT. Segew TomT., One Palestine, Complete: Jews and Arabs Under the British Mandat, New York: Metropolitan Books, 2000, ISBN 0-8050-4848-0 .
• Stanford JayS.J. Shaw Stanford JayS.J., Ezel KuralE.K. Shaw Ezel KuralE.K., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977, ISBN 978-0-521-29166-8 .
• KavaljitK. Singh KavaljitK., Questioning Globalization, London: Zed Books, 2005, ISBN 978-1-84277-279-9 .
• JanJ. Skórzyński JanJ., ''Wspólnota ziemi i krwi'' [w:] LeszekL. Będkowski (red.), Trzecia Rzesza, Pomocnik historyczny 5/2013, Warszawa: Polityka, ISSN 1730-0525 .
• David JamesD.J. Smith David JamesD.J., Young Mandela, London: Weidenfeld & Nicolson, 2010, ISBN 978-0297855248 .
• JonathanJ. Spence JonathanJ., The Search for Modern China, New York: W.W. Norton & Company Publishing, 1990, ISBN 978-0-393-30780-1 .
• BlemaB. Steinberg BlemaB., Women in Power: The Personalities and Leadership Styles of Indira Gandhi, Golda Meir, and Margaret Thatcher, Montréal/Kingston: McGill-Queen’s Press, 2008, ISBN 978-0-7735-3356-1 .
• Jat-senJ. Sun Jat-senJ., Trzy zasady ludu, Warszawa: Sedno, 2014, ISBN 978-83-63354-52-7 .
• AdamA. Szymański AdamA., Republika Turcji [w:] LeszekL. Będkowski (red.), Dzieje Turków, Pomocnik historyczny 3/2016, Warszawa: Polityka, ISSN 2391-7717 .
• MieczysławM. Tanty MieczysławM., Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa: Książka i Wiedza, 2003, ISBN 83-05-13311-7 .
• WojciechW. Tomaszewski WojciechW., Turcja: Gra dyktatorów [w:] TomaszT. Sommer (red.), Najwyższy Czas!, 31-32/2016 (1367-1368), Warszawa: 3S Media, 27 lipca 2016, ISSN 0867-0366 .
• Paul B.P.B. Trescott Paul B.P.B., JingjiJ. Xue JingjiJ., The History of the Introduction of Western Economic Ideas into China 1850-1950, Hong Kong: Chinese University Press, 2007, ISBN 978-962-996-242-5 .
• CharlesCh. Tripp CharlesCh., Historia Iraku, Warszawa: Książka i Wiedza, 2009, ISBN 978-83-05-13567-2 .
• ZeevZ. Tzahor ZeevZ., The Histadrut [w:] JehudaJ. Reinharz, AnitaA. Szapira (red.), Essential papers on Zionism, New York: New York University Press, 1996, ISBN 0-8147-7449-0 .
• AdrianA. Vickers AdrianA., A History of Modern Indonesia, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, ISBN 0-521-54262-6 .
• JohnJ. Waterbury JohnJ., Exposed to Innumerable Delusions: Public Enterprise and State Power in Egypt, India, Mexico, and Turkey, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, ISBN 978-0-521-43497-3 .
• WidjojoW. Nitisastro WidjojoW., Population Trends in Indonesia, Sheffield: Equinox Publishing, 2006, ISBN 979-3780-43-6 .
• JoannaJ. Wieliczka-Szarkowa JoannaJ., III Rzesza: zbrodnia bez kary, Kraków: AA, 2015, ISBN 978-83-7864-956-4 .
• PatrickP. Witton PatrickP., Indonesia, Melbourne: Lonely Planet, 2003, ISBN 1-74059-154-2 .
• ErnestE. Wolf-Gazo ErnestE., John Dewey in Turkey: An Educational Mission [w:] ? (red.), Journal of American Studies of Turkey, No.3, Ankara 1996, ISSN 1300-6606 .
• JerzyJ. Woydyłło JerzyJ., Tito jakiego nie znamy, Spółdzielcza Agencja Reklamowa, 1992, ISBN 8385359063 .
• DanielD. Yergin DanielD., The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power, New York: Free Press, 2008, ISBN 978-1-4391-1012-6 .
• SepehrS. Zabih SepehrS., The Mosaddegh Era: Roots of the Iranian Revolution, Chicago IL: Lake View Press, 1982, ISBN 0-941702-01-4 .
• JerzyJ. Zdanowski JerzyJ., Historia Bliskiego Wschodu w XX wieku, Wrocław: Ossolineum, 2010, ISBN 978-83-04-05039-6 .
• StanisławS. Żerko StanisławS., Cud gospodarczy Hitlera [w:] LeszekL. Będkowski (red.), Trzecia Rzesza, Pomocnik historyczny 5/2013, Warszawa: Polityka, ISSN 1730-0525 .

Linki zewnętrzne

• Abdel-Malek Anouar: Nasserism and Socialism. Socialist Register, ?. [dostęp 2017-03-17].
• Adamaszek Krzysztof: Lewicowe oblicze NSDAP. Jagiellonski24, 2014-01-02. [dostęp 2017-03-31].
• Agnosiewicz Mariusz: Ludobójstwo Ormian i postępowy demontaż imperium osmańskiego. Racjonalista.pl, 2015-04-14. [dostęp 2017-03-17].
• Agnosiewicz Mariusz: Pucz Gülena. Racjonalista.pl, 2016-08-16. [dostęp 2017-03-17].
• Agnosiewicz Mariusz: Reżim Suharto: religijny kazus neokolonialny. Racjonalista.pl, 2014-06-17. [dostęp 2017-03-17].
• Bel Germà: Against the mainstream: Nazi privatization in 1930s Germany. Universitat de Barcelona, ?. [dostęp 2017-03-17].
• Chan Francis, Wong Phyllis: Saga of Communist Insurgency in Sarawak. The Borneo Post, 2011-09-16. [dostęp 2017-03-17].
• Chhakchhuak Ramzauva: Direct SSA funds for school panels. Deccan Herald, 2013-06-13. [dostęp 2017-03-17].
• Danek Adam: Złudzenie narodowej lewicy. Legitymizm.org, ?. [dostęp 2017-03-31].
• Cywiński Paweł, Laskowska Natalia: Indonezja. Przemilczana zbrodnia. Magazyn Kontakt, 2013-05-13. [dostęp 2017-03-17].
• Fetini Alyssa: Muammar Gaddafi. Time, 2009-02-03. [dostęp 2017-03-17].
• Greenwald John, Pratap Anita, Thompson Dick: No Passage to India. Time, 1995-09-18. [dostęp 2017-03-17].
• Izady Michael: Maps and Statistics Collections. The Gulf 2000 Project, 2013-2017. [dostęp 2017-03-17].
• Kaushik Manu: Highway to Prosperity. Business Today India, 2013-05-12. [dostęp 2017-03-17].
• Kim Dzong Il: Pod sztandarem marksizmu-leninizmu i idei Dżucze. Maoistowski Projekt Dokumentacyjny, 2012. [dostęp 2017-03-17].
• Marks Karol, Engels Fryderyk: Manifest komunistyczny. Uniwersytet Warszawski, 2007. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 1: Program NSDAP. Vaterland.pl, ?. [dostęp 2017-03-31].
• N.N. 2: Jak bankierzy stworzyli nazizm – lekcja historii. Independenttrader.pl, 2016-07-28. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 3: Kto stał za przewrotem w Turcji?. Independenttrader.pl, 2016-07-28. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 4: Yugoslavia: Socialism of Sorts. Time, 1966-06-10. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 5: Yugoslavia: Beyond Dictatorship. Time, 1967-01-20. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 6: Yugoslavia: Tito’s Daring Experiment. Time, 1971-08-09. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 7: Idea dżucze: oficjalna ideologia Korei Północnej. Oficjalna strona ambasady Korei Północnej w Polsce, ?. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 8: Prospects for trade with an integrated Korean market. Agricultural Outlook, april 1992. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 9: 2017 Economic Freedom: North Korea. heritage.org, 2017. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 10: U.S. Department of State Background Note: North Korea. Info Please, sept. 2007. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 11: Country Profile: North Korea. web.archive.org, dec. 2004. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 12: DPRK-Only Tax-free Country. 2006. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 13: North Korea – The World Factbook. CIA, 2017-01-12. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 14: India – The World Factbook. CIA, 2017-01-12. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 15: The History and Geography of Women MPs since 1918 in Numbers. Commons Library – blog, 2013-11-18. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 16: A Secret Relationship. Niqash.org, 2008-09-08. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 17: PKK Terrorism: Events Chronology (1976-2006). Turkmen Friendship – blog, 2007-12-26. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 18: Amnesty: Indonesia 'failing to uphold’ Aceh peace terms. BBC, 2013-04-18. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 19: Tragiczny los orangutanów na Sumatrze. Cargill współodpowiedzialny. Estuarium sumienia – blog, 2012-04-23. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 20: Memorandum regarding pension in MTNL at par with BSNL. Meachq.in, 2009-09-16. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 21: Rajiv Gandhi’s Punjab policy. The Economist (US), 1988-01-30. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 22: Narasimha Rao – a Reforming PM. BBC, 2004-12-23. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 23: India releases pictures of nuclear tests. CNN, 1998-05-17. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 24: LS passes bill to provide IIT status to 8 institutes, BHU. Deccan Herald, 2011-03-24. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 25: President Pranab Mukherjee gives nod to Land Acquisition Bill. NDTV, 2013-09-27. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 26: India joins list of 135 countries in making education a right. The Hindu, 2010-04-02. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 27: China becomes India’s 2nd largest trade partner. People’s Daily, 2010-01-19. [dostęp 2017-03-17].
• N.N. 28: Najbardziej szkodliwe półprawdy i mity o RPA. W krainie tęczy – blog, 2014-04-15. [dostęp 2017-03-17].
• Pawłowski Adam: Czy trwały pokój w Syrii i Iraku jest możliwy?. Racjonalista.pl, 2016-11-14. [dostęp 2017-03-17].
• Piłsudski Józef: Jak stałem się socjalistą. Wikiźródła. [dostęp 2017-03-17].
• Sachs Jeffrey D.: The End of Poverty. Time, 2005-03-06. [dostęp 2017-03-17].
• Shankar Shiva B.V: Narasimha Rao led India at crucial juncture, was father of economic reform: Pranab. The Times of India, 2012-12-31. [dostęp 2017-03-17].
• Sheriden Greg: Farewell to Jakarta’s Man of Steel. The Australian, 2008-01-28. [dostęp 2017-03-17].
• Siemiątkowski Jakub: Nacjonalizm: z lewicy na prawicę, i z powrotem?. Szturm.com, 2016-03-25. [dostęp 2017-03-31].
• Singh Ajay, Ranawana Arjuna: India. Conflict of Interest. Local industrialists issue a broadside against multinationals. Asiaweek, 2000-11-30. [dostęp 2017-03-17].
• Singh Satish: RTI Act: A strong tool to cleanse corruption in India. Merinews, 2009-11-03. [dostęp 2017-03-17].
• Strzałkowski Patryk: Indonezja: tak wygląda piekło. Chciwość korporacji i korupcja. gazeta.pl, 2015-11-03. [dostęp 2017-03-17].
• Tomasiewicz Jarosław: Trzecia droga: nazistowska agentura czy neofici lewicy?. Legitymizm.org, 1996. [dostęp 2017-03-17].
• Wadhva Charan D: Costs of Economic Sanctions: Aftermath of Pokhran II. Economic and Political Weekly, 1998-06-27. [dostęp 2017-03-17].
• Wojnarowski Mateusz: Idea dżucze: oficjalna ideologia Korei Północnej. pukhan.pl, 2009-09-06. [dostęp 2017-03-17].
• Zieliński Przemysław: Konferencja w Bandungu – Trzeci Świat dochodzi do głosu. Konflikty.pl, 2011-06-11. [dostęp 2017-03-17].
• Żuchowski Damian: Olej palmowy, przemoc i pauperyzacja na Sumatrze. Estuarium sumienia – blog, 2014-03-12. [dostęp 2017-03-17].